‘New Dutch Views’ is een wondermooie fotoserie van Marwan Bassiouni. In interviews die ik over hem lees, geeft hij aan dat hij veel waarde hecht aan zijn geloof. Maar over de koppeling daarvan met zijn fotografie komen we verder niets te weten. Een afspraak voor een gesprek is gauw gemaakt. Hij nodigt ons uit op de dag dat zijn fototentoonstelling bij SBK op het Java-eiland in Amsterdam wordt afgebouwd. Te midden van de chaos sta ik opeens voor de metershoge foto’s. Beelden die ik daarvoor alleen op een klein scherm heb gezien.
De foto’s verspreiden een soort noor (licht), anders kan ik het niet beschrijven. Ze zijn super helder en scherp. Het ziet er surrealistisch uit. Op sommige foto’s lijkt er zelfs gefotoshopt. Bassiouni vertelt dat de uiteindelijke foto een compositie is van verschillende foto’s die hij vanuit de moskee heeft gemaakt. De vakkennis die daarvoor nodig is, heeft hij opgedaan door de afgelopen tien jaar met een open blik op onderzoek te gaan in de wereld van de fotografie. Verschillende leermeesters en werkplekken hebben hem de kunst van het kijken en de techniek bijgebracht.
Alledaagse details
Hoe langer ik kijk, hoe meer ik zie. Ik herken de aankleding van de moskeeën, het zachte gebedstapijt en de strepen erop die de gebedsrichting aangeven. Het feit dat ook alle gewone alledaagse dingen te zien zijn, zoals een luchtrooster, de radiotoren van de verwarming en de moskee-klok met gebedstijden, maken de foto’s heel huiselijk en down to earth. Nederlandse moskeeën zijn in niets te vergelijken met de grote majestueuze gebouwen die ik bezocht in de islamitische wereld. Ik moet denken aan mijn bezoek in 2001 aan de Al Azhar moskee in Egypte. Een plek die op mij als verse moslim een enorme indruk maakte door de marmeren vloeren en indrukwekkende open ruimtes. Ik droeg er voor het eerst een hoofddoek en voelde de geschiedenis van de islam heel dichtbij.
Moskeeën in Nederland zijn eigenlijk meer een soort grote huiskamers. En als zodanig dus heel knus en Hollands. Op de foto’s van Bassiouni kijk je door het moskee-raam mee naar buiten. Je ziet het interieur van de moskee op de voorgrond en het Nederlandse landschap op de achtergrond. Doordat de belichting en scherpheid van beiden gelijk getrokken zijn, gaan moskee en buitenwereld naadloos in elkaar over. Ik bedenk dat ik eigenlijk nooit in een moskee door een raam naar buiten gekeken heb en vraag me serieus af of de moskee waar ik regelmatig kom eigenlijk wel ramen heeft. Vast wel, stelt de fotograaf me gerust. Hij is inmiddels een ervaringsdeskundige.
Schijnbare tegenstellingen
Na een paar minuten kijken, gaat er opeens een schok door me heen. Dit ben ik. De islam is heel dichtbij, een soort van nieuwe basis, maar ook mijn Nederlanderschap is een onmisbaar onderdeel van wie ik ben. Je kunt het een niet los zien van het andere, net als op de foto’s.
Bassiouni vertelt hoe hij inderdaad twee schijnbare tegenstellingen heeft willen samenbrengen in één beeld. Omdat fotografie wel degelijk een rol speelt in hoe er vandaag de dag naar ons als moslims wordt gekeken. Hij wil de kijkers uitnodigen om de moskee binnen te gaan en van daaruit te kijken naar hun eigen landschap. We hebben als kijkers al zoveel beelden vastgelegd in onze hersenen. Soms is het goed om van perspectief te veranderen. “Ik denk niet dat ik fotograaf was geworden als er niet zoveel negatieve beelden zouden zijn over islam”, vertrouwt hij me toe.
“Ik zie de realiteit als een ongrijpbaar mysterie. Maar ook vol van een schoonheid die me overspoelt.” Het zijn de woorden van een gevoelige, zachtaardige, intelligente kunstenaar die zichtbaar zoekt naar de beste woorden om zijn gedachten onder woorden te brengen. Er vallen daardoor veel stiltes in het gesprek, maar dat stoort totaal niet. Integendeel.
Meer focus op schoonheid
Bassiouni voelde zich altijd al sterk verbonden met zijn Egyptisch-Arabische roots. En net als vele anderen was hij boos op het vele onrecht dat hij om zich heen zag. Tijdens de Ramadan 2016, die hij omschrijft als extreem gelukzalig, begon zijn kijk te veranderen. En begon hij te zien hoe hij met zijn fotografie op een effectievere manier om kon gaan met de negativiteit die hij voelde. Nu ligt zijn focus meer op schoonheid en wil hij foto’s maken die je ogen overweldigen.
Hij vindt zijn foto’s geen islamitische kunst, want hij maakt ze niet puur om God te verheerlijken. Hij ziet het zelf als documentatiewerk. De islam speelt wel een rol als inspiratiebron, in die zin dat hij als moslim wil streven naar schoonheid en balans. Ik vraag of moslims zich door zijn foto’s extra als de buitenstaander gaan zien. “Maar zo werkt dat niet”, zegt Bassiouni. “Iedereen bekijkt de foto’s op zijn eigen manier en heeft er een ander gevoel bij.” Het is wel zo dat hij ziet dat we als samenleving steeds meer in onszelf gekeerd zijn. En het is natuurlijk een gegeven dat moslims zich in ons land soms niet thuis voelen.
Veilige landing
Mijn favoriete beeld uit de New Dutch Views serie is een kleinere foto van een opvallend vijfhoekig raam waardoor een groen weiland zichtbaar is. Het is een kalmerend beeld. Het grijze tapijt ziet er uitnodigend uit. Klaar voor een veilige landing vanuit een druk dagelijks bestaan. Vergeleken met andere geloven is islam eigenlijk heel fysiek, zeker als je kijkt naar het gebed in de moskee. De zachte geluiddempende vloeren, de rustige inrichting, het fysieke schouder aan schouder contact, je hoofd dat de grond raakt. Op de muren een patroon van geometrische of op de natuur geïnspireerde vormen die uiting geven aan de oneindigheid van onze Schepper. Alles is klaar voor een gesprek tussen jou en Allah.
Wat je op de foto’s door de ramen ziet is heel verschillend. De ene keer zie je alleen maar weidelandschap met een verre horizon en Nederlandse wolkenluchten. Op anderen is juist de stad te zien, in de vorm van door de tijd getekende oude huizen of juist fantasieloze bedrijfsgebouwen.
Vrije blik op de buitenwereld
Pas als ik weer thuis ben besef ik dat de foto’s voor mij ook staan voor de vrije blik op de buitenwereld. Een blik die je nodig hebt om je eigen islam te kunnen bevragen. En hoe fijn is het dan dat je dat kunt doen vanuit de veiligheid van het huis van Allah! Een plek die rust en vertrouwen geeft. Ook Bassiouni had vragen. Hij vertelt hoe hij opgroeide in een kleine stad in de buurt van Genève. Zijn Egyptische vader en Amerikaans/Italiaanse moeder leerden elkaar in Zwitserland kennen en zijn er gebleven. Bassiouni is er geboren en getogen en kwam vier jaar geleden naar Nederland om te studeren aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. New Dutch Views is zijn afstudeerproject.
Ik ben erg nieuwsgierig naar hoe zijn geloof zich ontwikkeld heeft. Zijn verhaal is voor mij als bekeerling heel herkenbaar. Hij groeide op in een seculiere omgeving, waarin religie geen rol speelde. Hij was sceptisch over het geloof en had op dat gebied ook geen mensen die hem inspireerden om op onderzoek uit te gaan: “Voor mij was het niet genoeg dat het ergens geschreven stond. Ik ben niet iemand die zomaar iets volgt.” Hij voelt zich gezegend met zijn ouders, die hem altijd zijn eigen weg hebben laten zoeken. Zijn geloof is nu diep in hem verankerd, maar hij vraagt zich wel eens af of dat ook zo was geweest als hij tussen moslims was opgegroeid.
In tranen na het gebed
Voor het vervullen van zijn alternatieve dienstplicht kwam hij terecht bij een mensenrechtenorganisatie in Genève, gespecialiseerd in het Midden-Oosten. Toen de advocaten die er werkten hem op een vrijdag vroegen of hij meeging naar het juma-gebed zei hij ja: “Gelijk toen het gebed begon, voelde ik een hele sterke aanwezigheid, iets wat ik nog steeds niet onder woorden kan brengen. Ik realiseerde me dat ik niet alleen was. Na het gebed was ik in tranen.” Vanaf die dag heeft hij het gebed niet meer losgelaten. “Ik herinnerde me de Fatiha (openingsvers van de Koran) en de dingen die ik had geleerd toen ik een kind was. Samen met het vasten, hielp het gebed me enorm met de discipline in mijn dagelijkse leven. Iets wat ik nodig had om de fotograaf en ondernemer te worden die ik wilde zijn.”
Hij vertelt ook hoe het gebed hem en hele andere band met tijd heeft gegeven. Het hielp hem om een stap terug te doen en naar zijn eigen leven te kijken. Waardoor hij opeens heel helder de gebieden zag waar hij kon groeien en zich verder ontwikkelen: “Toen ik begon, was ik nog niet overtuigd door alles in het geloof. Er waren dingen waarvan ik wist dat ze waar waren. Ik had nooit twijfels over God. Gaandeweg kreeg ik steeds meer vertrouwen, totdat ik de zekerheid voelde. Ik denk dat geloof, als het oprecht gepraktiseerd wordt, verder gaat dan alleen maar onze ratio. Het kan een intense ervaring zijn die niet in woorden te vangen is. Als ik bid, lijkt het alsof mijn hart een ander ritme heeft. Het brengt me intense momenten van vrede.”
Culturele mix
Een tijdlang hield hij zijn geloof puur voor zichzelf. Hij vertelt hoe erg hij bezig was met wat andere mensen van hem zouden denken en dat maakte dat hij zich niet vrij voelde. Op een dag kwam hij tot de volgende conclusie: “Marwan, je moet nu kiezen. Er zijn maar twee wegen die je kunt gaan. Of je kunt oprecht zijn en je weer een geheel gaan voelen. Of je kunt kiezen voor hypocriet zijn en altijd het conflict in jezelf blijven voelen.” Hij koos voor het eerste en heeft een jaar later zelfs het initiatief genomen voor een stilteruimte op de Academie. En tot zijn grote verbazing was daar bij zijn medestudenten best wel animo voor.
“Er zijn maar twee wegen die je kunt gaan. Of je kunt oprecht zijn en je weer een geheel gaan voelen. Of je kunt kiezen voor hypocriet zijn en altijd het conflict in jezelf blijven voelen.”
Het feit dat Bassiouni zelf een culturele mix is, maakt dat hij dat ook graag terug wilde laten komen in zijn werk. Hij is een dubbelbloed, net als mijn twee dochters. En ik merk dat zij alle drie geen scheiding zien tussen de twee culturen waar zij onderdeel van zijn. Je kunt niet zomaar een van beide helften uitzetten. Die zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Net zoals je je geloof niet uit kunt zetten. Het dubbel geworteld zijn levert krachtige en eerlijke persoonlijkheden op. Althans zo ervaar ik het.
Oefening in zelfontwikkeling
Als ik vraag hoe Bassiouni naar de toekomst kijkt, zegt hij met een grote glimlach dat hij graag ook New American Views zou willen maken. Maar voorlopig blijft hij nog in Nederland, want hij is nog niet klaar met de Dutch Views. Voor hem is Nederland een voorbeeld voor hoe moslims vredig kunnen samenleven met anders- en niet-gelovigen, gebaseerd op wederzijds respect en diversiteit. Hij ervaart tolerantie, openheid en respect voor de islam. Hij zegt daarover: “Of het nu echt is of niet, het is genoeg. Het geeft ons de kans om ons geloof te delen met diegenen die er meer van willen weten en oprecht nieuwsgierig zijn.”
Bassiouni ziet islam daarbij niet als een identiteit, maar als een oefening in zelfontwikkeling: “Identiteit is altijd in vergelijking met anderen. Ik voel wat Malcolm X zei: ‘Islam kan het slapende deel in je wakker maken.’ Ik weet dat ik er nog niet ben. Maar ik voel me vervuld met wat ik op dit moment doe in mijn leven. Het voelt goed dat ik open durf te zijn over het feit dat ik moslim ben. Hoe meer je begrijpt van je geloof, hoe beter je ziet wat het echt is en voor je kan zijn.”