“In de 39 jaar dat ik op deze aarde vertoef,” zo schreef Malcolm X (1925-1965) in zijn autobiografie, “was het in de Heilige Stad van Mekka voor het eerst dat ik voor de Schepper van alles stond en mij een compleet mens voelde.”
Op 13 april 1964 verliet Malcolm X Amerika om op een persoonlijke en spirituele reis te gaan in het Midden-Oosten en West-Afrika. Toen hij terugkeerde op 21 mei 1964 had hij Egypte, Libanon, Saudi-Arabië, Nigeria, Ghana, Marokko en Algerije bezocht.
Malcolm X werd geboren als Malcolm Little op 19 mei 1925. De X achter zijn voornaam is een verwijzing naar het verleden van de Afro-Amerikanen die als slaven naar Amerika kwamen. Velen kregen daarbij dezelfde achternaam als die van hun eigenaren. De X duidt op het verlies van naam en identiteit. Malcolm was één van de leiders en woordvoerders van de Nation of Islam, totdat hij de Hadj verrichtte. Vanaf toen noemde hij zichzelf El-Hajj Malik El-Shabazz. Op 21 februari 1965 werd hij doodgeschoten, dat Allah hem genadig moge zijn.
Universeel respect en broederschap
Tijdens de Hadj in Mekka, Saudi-Arabië, kwam hij tot levensveranderende inzichten. Hij werd zich daar gewaar van de ware islam: die van universeel respect en broederschap. Zijn blik op de wereld was aan een grondige wijziging toe: het was gedaan met zijn overtuiging dat zwarte mensen superieur waren en dat blanke mensen alleen maar kwaad in de zin hadden. Zo schreef hij: “De witte man is niet inherent slecht, maar de racistische Amerikaanse maatschappij maakt dat hij slechte dingen doet.” Het was gedaan met zijn oproep tot zwart separatisme. Zijn reis naar Mekka hielp hem om de verzoenende kracht van de islam te ontdekken als een middel tot eenheid en zelfrespect. Het was een lange zoektocht naar de waarheid geweest in een relatief kort leven.
Jonge leden van de Nation of Islam in 1994.
Vóór Mekka: de Nation of Islam
Zijn eerste levensveranderende inzicht deed Malcolm 12 jaar eerder op toen hij in de gevangenis zat vanwege een roofoverval. Hij bekeerde zich tot de islam van Elijah Muhammad’s Nation of Islam. De Nation of Islam werd opgericht in 1930 en was een zwarte nationalistische beweging. Naast de basisprincipes van de islam, zoals het monotheïsme en het gezin als hoeksteen van de samenleving, stond deze beweging ook voor rassenhaat en separatisme, wat dan weer in schril contrast staat met de principes van de islam. Zo predikte Elijah Muhammad bijvoorbeeld dat de blanken tot een genetisch geproduceerd ras van duivels behoorden.
Malcolm X was destijds gevoelig voor de invloed van Elijah Muhammad en hij trad toe tot de beweging. Hij deelde het enthousiasme en de discipline van de beweging en zelf was hij een rijzende ster. Zijn charisma en uiteindelijke beroemdheid zorgden ervoor dat de Nation of Islam uitgroeide van een soort buurtcomité naar een massabeweging met politieke macht in de vroege jaren zestig van de vorige eeuw.
Na de dood van Elijah Muhammad in 1975 vormde zijn zoon Warith Deen Mohammed de Nation of Islam om tot een soennitische beweging. Louis Farrakhan was één van de leden die destijds uit de organisatie stapte en in 1977 een beweging oprichtte naar het oude model van de Nation.
Malcolm gaat zijn eigen weg
De leider van de beweging, Elijah Muhammad, bleek echter niet het toonbeeld van fatsoen en moraal te zijn, terwijl hij zichzelf wel als zodanig voordeed. Hij was een womanizer die meerdere kinderen verwekte bij zes van zijn jonge secretaresses, en met geen van hen was hij getrouwd. Ook aarzelde hij niet om zijn critici de mond te snoeren door ze met de dood te bedreigen. Hij verdroeg het niet dat Malcolm zo succesvol was. Hij verbood hem om zich publiekelijk uit te spreken als mensenrechtenactivist en hij zorgde ervoor dat Muhammad Ali zijn vriendschap met Malcolm verbrak. Tot slot bleek zijn kennis van de islam zeer gering. “Stel je voor dat je een islamitische leider bent,” zo schreef Malcolm, “maar dat je niet weet hoe je het gebed moet verrichten.” Elijah Muhammad had het nooit geleerd.
Malcolm was teleurgesteld in Elijah Muhammad en in zijn organisatie. Hij brak met de Nation of Islam op 8 maart 1964 en besloot om zijn eigen weg te gaan in zijn zoektocht naar de ware islam.
Malcolm kwam woorden tekort om de Kaäba en zijn omgeving te beschrijven.
Koning of boer; niemand zou het weten
Zowel in de Egyptische hoofdstad Caïro als in Jedda, de hoofdstad van Saudi Arabië, was Malcolm X getuige van iets wat hij nooit eerder in de Verenigde Staten van Amerika had ervaren: mensen met verschillende kleuren en nationaliteiten die elkaar als gelijken behandelen. “Een menigte van – overduidelijk – moslims uit heel de wereld met de bedevaart als bestemming die elkaar knuffelen en omhelzen,” schreef hij toen hij op het vliegveld tijdens zijn reis naar Jedda via Frankfurt en Cairo. “Ze hadden allemaal verschillende huidskleuren en de sfeer was er een van warmte en vriendelijkheid. Ik was getroffen door het gevoel dat er totaal geen probleem was omtrent de huidskleur. Het was alsof ik de gevangenis uitliep.”
Onderweg naar Mekka, als de moslims verplicht zijn om de staat van ihram aan te nemen, verruilde Malcolm zijn zwarte pak en stropdas voor het tweedelige witte kledingstuk. En hij drapeerde het vervolgens om zijn boven- en onderlichaam. “Van de duizenden aanwezigen was iedereen die op weg was naar Jedda op dezelfde manier gekleed,” schreef hij. “Je kon een koning zijn of een boer en niemand zou het weten.” En dat is natuurlijk precies wat de bedoeling is van de ihram, het weerspiegelt de gelijkheid van de mens in de ogen van God.
Racisme: meest verderfelijke kwaad op aarde
In Saudi-Arabië had Malcolm een paar dagen oponthoud omdat de autoriteiten zeker wilden zijn dat zijn papieren en zijn geloof in orde waren. Terwijl hij wachtte, maakte hij van de gelegenheid gebruik om ondertussen islamitische rituelen te leren van mensen van verschillende komaf.
Zij waren al net zo onder de indruk van hem als dat de Amerikanen thuis waren. Ze kenden hem als ‘de moslim van Amerika’ en hij werd overstelpt met vragen. Hij droeg hen op om hem een preek te geven in ruil voor antwoorden. Volgens Malcolm waren zij goed op de hoogte dat hij het racisme verafschuwde als ‘… het meest explosieve en verderfelijke kwaad op aarde. Het onvermogen van Gods schepselen om als Een te leven, vooral in de westerse wereld.”
Malcolm X in Mekka
Eindelijk begon voor hem de bedevaart. Hij kwam woorden tekort om de Kaäba en zijn omgeving te beschrijven. “Duizenden en nog eens duizenden biddende bedevaartgangers, van beide seksen, van elk formaat, vorm, kleur en ras in de wereld maakten de rondgangen… Mijn gevoel hier in het Huis van God was dat ik me overweldigd voelde. Mijn mutawwif (religieuze gids) leidde mij in de biddende, reciterende menigte, die zeven keer rond de Kaäba ging. Sommigen waren gebogen en verweerd van ouderdom; het was een aanblik die zichzelf in de hersenen prentte.”
Het was deze aanblik die hem inspireerde om zijn beroemde Brieven uit het buitenland te schrijven. Het gaat om drie brieven, één vanuit Saudi-Arabië, één vanuit Nigeria, en één vanuit Ghana, waarin Malcolm X zijn filosofie herdefinieerde. Zo schreef hij vanuit Saudi Arabië op 20 april 1964 dat “Amerika van de islam zou mogen leren, want het is de enige religie die rassenproblemen uit de samenleving verwijdert.”
Malcolm zocht toenadering tot o.a. Martin Luther King.
De oplossing ligt niet bij de blanken
Het is makkelijk om de laatste periode van het leven van Malcolm X te romantiseren. Hij was niet minder strijdvaardig toen hij terugkeerde naar de Verenigde Staten. De realiteit was dat hij net zo fel was als voorheen. Hij sloeg een nieuwe richting in en stond open voor hulp van ‘oprechte blanken’. Hij had echter niet de illusie dat de blanken de problemen voor de zwarte bevolking zouden oplossen. De oplossing lag in de handen van de zwarte Amerikanen. De blanke mensen moesten zichzelf maar onderwijzen. Hij zei: “Laat oprechte blanken andere blanken maar leren wat geweldloosheid is.”
Vanuit zijn nieuwe inzichten zocht hij toenadering tot andere zwarte politieke leiders, onder wie Martin Luther King. Hij hoopte met hen te kunnen samenwerken in de strijd voor burgerrechten.
Malcolm heeft nooit de kans gehad om zijn nieuwe filosofie volledig te ontwikkelen. “Ik heb nooit gedacht dat ik een oude man zou worden,” vertelde hij zijn biograaf Alex Haley. Op 21 februari 1965 werd hij doodgeschoten terwijl hij een speech aan het voorbereiden was voor een publiek van een paar honderd man in de wijk Harlem in New York. Dat Allah hem genadig moge zijn. De moordenaar was Thomas Hagan, een lid van de Nation of Islam.
