“Kunst en islam gaan heel goed samen”, zo zegt Saida Franken, beeldend kunstenaar, theatermaakster, vertelster en kunstdocent, werkzaam bij Salaam Art. “Islam is voor mij de weg naar vrede en schoonheid. En kunst helpt mij op die weg.” Zij deelt haar liefde voor het vak, haar kennis en ervaring op scholen met leerlingen en leerkrachten en met (jong) volwassenen.
Op zoek naar de diepte van het leven
Zo’n dertig jaar geleden koos Saida, toen nog Salomea, voor de islam. Dat was voor de kunstenaar die zij was niet zo gewoon. “Ik deed heel experimenteel theater, maakte schilderijen van mensen, ook naakten. Ik was op zoek naar de diepte van het leven en schuwde daarbij ook niet de confrontaties en experimenten.”
Saida Franken
In de diepte echter vond ze de islam. Dat er in de islam verboden zijn, is voor haar eerder een bevrijding dan een beperking. “Het gaf mij een vorm van rust. Zo van: dit wel, dat niet. De beperkingen werden eigenlijk mijn inspiratie.”
Grote behoefte aan creatieve expressie
Als haar kinderen rond 2000 op de islamitische basisschool As-Soeffah in Amsterdam zitten, merkt Saida dat er heel weinig wordt gedaan aan kunst en expressie. Het bestuur nodigt haar uit om daarin verandering aan te brengen en zij pakt de uitnodiging met beide handen aan. “Het is de wil van Allah geweest dat ik zo het onderwijs ben ingerold, alhamdoelillah. Er bleek een grote behoefte te zijn aan creatieve expressie.”
Dat er in de islam verboden zijn, is voor haar eerder een bevrijding dan een beperking. “Het gaf mij een vorm van rust. Zo van: dit wel, dat niet. De beperkingen werden eigenlijk mijn inspiratie.”
Als bekeerling heeft ze net geleerd over het verbod op afbeeldingen van mens en dier. Ze houdt zich daar ook aan, totdat ze er later achter komt dat je wel beeltenissen mag gebruiken voor educatie doeleinden. Met als voorwaarde dat je ze niet gebruikt om te aanbidden. Maken mag je, ophangen vermijd je, leert ze. Maar dat wist ze in het begin nog niet. “De eerste twee jaar van het lesgeven werkte ik daarom veel met het maken van patronen, met symmetrie, met tamponeren. Daar kwamen de mooiste dingen uit. Daarnaast ging ik met de kinderen toneelspelen. Binnen een paar jaar stonden we in de Stadsschouwburg in Amsterdam en in Vredenburg in Utrecht. Best bijzonder voor een school waar eerst niets aan kunst gedaan werd.”
11 september 2001
Het was in deze tijd van de aanslagen van 11 september 2001 en de moord op Pim Fortuyn dat Saida de sterke behoefte voelt om een tegengeluid te laten horen. In het nieuws werd islam gelijk gesteld aan dreiging en terrorisme. “Het moslim-zijn was van het ene op het andere moment niet meer een privé-aangelegenheid, maar iets waar je je voor moest verantwoorden. Waar een bepaalde dreiging van uitging. Terwijl ik de islam heb ontdekt als de weg naar innerlijke vrede.”
Met de kinderen van de Al Ghazali-school traden we op voor de burgemeester en zelfs voor prinses Beatrix
“Ik werd van een gewone juf die kunst onderwees een soort gedreven kunstenaar om met die kinderen naar buiten te treden om te laten zien wat een wonderschone religie islam is. Door middel van beeld, zang en de teksten van de toneelstukken die ik schreef. Ik kon dat omdat ik ook de westerse wereld begrijp, zoals die door niet-moslims wordt verstaan. Op onze school kwamen wethouders, we traden op op festivals, voor de burgemeester en zelfs voor prinses Beatrix.
Enorme aantrekkingskracht tot religiositeit
De gedrevenheid waarmee Saida uitkomt voor haar geloof, is haar niet met de paplepel ingegoten. Wel de liefde voor kunst, want haar moeder schilderde ook. “Van kinds af aan heb ik een enorme aantrekkingskracht gehad tot religiositeit. Ik heb een joods-katholieke achtergrond, maar door de pijn van de Tweede Wereldoorlog en het misbruik van religie binnen de Katholieke Kerk hadden mijn beide ouders geen affiniteit met religie. Als kind was ik hooggevoelig; ik had en heb altijd veel last gehad van het onzichtbare. Ik sprak dan bijvoorbeeld met mijn moeder of vader en kon dan heel erg verdrietig worden, terwijl zij lachten. Dan dacht ik dat het aan mij lag. Pas later realiseerde ik mij dat ik hun verdriet in mij voelde.”
Saida had als kind een droom die oneindig vaak terugkwam: dat ze gehaald werd door de Duitsers. En dat terwijl haar moeder nooit met haar over de oorlog en wat er gebeurd was met haar familie had gesproken.
“Het is een training, dat je steeds meer naar het goede neigt en het goede doet. Opdat je uiteindelijk de schone ziel mag worden.”
Een schone ziel worden
“Ik gebruikte als kind al kunst, toneel en dans om weer bij mezelf te komen. Ik ben als volwassene nog steeds gevoelig, maar nu heb ik – naast kunst – ook de islam die mij innerlijke vrede en vreugde schenkt. Trouwens, islam heeft ook te maken met het onzichtbare, want we kunnen Allah niet zien. Neem bijvoorbeeld de woedhoe, de rituele wassing: door middel van de woedhoe bescherm ik mij en kan ik mij verschonen, zowel van binnen als van buiten. En datzelfde geldt ook voor het gebed en (het lezen van) de Koran en de beschermende werking van soera Al Ikhlaas, soera al Falaq en soera an Naas (de drie laatste soera’s van de Koran).”
“Ik beleef de dingen echt,” zegt Saida. “Ik doe kennis op en pas het toe; het gaat door mij heen.” Als ik haar vraag om uitleg, omdat ik het niet goed begrijp, zegt ze: “Als ik bijvoorbeeld iets lees over jaloezie, dan ga ik ook diep van binnen bij mezelf te rade: waar zit mijn jaloezie? Ik moet het eerst bij mij zelf onderzoeken. Het jammere van het leven is, dat het nooit klaar is. Maar je kunt je wel er steeds meer bewust van worden en je hebt dan steeds minder tijd nodig om tot begrip te komen. Het is een training, dat je steeds meer naar het goede neigt en het goede doet. Opdat je uiteindelijk de schone ziel mag worden.”
Art van Salaam
Verlangen om iets na te laten
Door al die jaren lesgeven – eerst bij de As-Soeffah, later door heel Nederland namens de ISBO (Islamitische Scholen en Besturen Organisatie) – had Saida enorm veel werkvormen verzameld. Ze voelde in haar hart een verlangen om daar iets mee te doen, om het na te kunnen laten. “Dat resulteerde in de maatschap Salaam Art, met als doel innerlijke vrede bereiken door middel van kunst. Met Fatima Spalburg als grafisch ontwerpster en Nora Naber als eindredacteur met een didactische achtergrond. Voor de El Amien scholen in Amsterdam ontwikkelden we een methode voor creatieve werkvormen met de naam Salaam Art 4 Fun. En onze tweede methode heet Art van Salaam en sluit aan op de Vreedzame School, een programma voor basisscholen voor sociale competentie en democratisch burgerschap.
Onze specialiteit is om gedrag, kunst en islam te verbinden. We hebben ons de eerste jaren vooral gericht op de behoefte van de scholen, maar we kwamen steeds meer ouders tegen die vroegen of er ook boekjes waren voor thuis. En dat leek ons nog veel leuker.”
Dierenmanieren
“Ik had tijdens het lesgeven gemerkt, dat jonge kinderen een onvoorstelbaar vermogen hebben om zich in te leven in dieren. Op de Tarieq Ibnoe Ziyad school in Eindhoven heb ik een lang theater-traject gedaan. Daar ontstond het idee om rond de karaktereigenschappen van dieren verhaaltjes te maken.
Ik sprak er met Nora over en het was fascinerend hoe spelenderwijs en met heel veel plezier een heel palet tevoorschijn kwam van verschillende dieren. Met allemaal hun eigen karakter en hun emoties, waarin de kinderen zich kunnen herkennen. Zoals een Steddie Stier die gauw boos wordt en geduldiger mag worden en Ko Konijntje die bang is en moed kan gebruiken. Zo ontstond Dierenmanieren. Bij elk verhaaltje geven we ook een advies vanuit de soenna en de Koran. De kinderen leren door middel van de islam een deugd in te zetten.”
“Niet de hoeveelheid maar toepassing van kennis is belangrijk”
“Het gaat niet om de hoeveelheid kennis die je hebt, maar of en hoe je die toepast. Door de de lessen van de profeet en de kennis uit de Koran op een speelse manier te brengen, kunnen kinderen zich identificeren met de profeet en kan de liefde voor deze prachtige weg van de islam alleen maar groeien.”
Om echt in overgave tot Allah te komen is het essentieel om te erkennen dat je negatieve emoties hebt. Vaak worden emoties weg gedrukt, mogen ze er niet zijn, niet in de maatschappij en niet op school.
Saida benadrukt dat kunst kan helpen om negatieve emoties om te buigen naar iets positiefs. “Door middel van theater of schilderen kun je de negatieve emoties aankijken, zodat ze kunnen transformeren. Dan is er ontlading. Op het moment dat je de negatieve emoties aankijkt, zijn ze niet meer verscholen of onderdrukt.
Dierenmanieren
Het vuur in je – in de vorm van verdriet of boosheid – kun je heel goed inzetten als je een verhaal vertelt of op het toneel staat. Als je die emoties kunt inzetten, veranderen ze en leer je ze te beheersen. Als kinderen bijvoorbeeld woede in zich dragen, maar ze lachen ‘nep’, dan is dat ook een ontlading.”
“Kinderen zijn als sponzen”
“In Eindhoven kwamen er ouders naar mij toe, die zeiden dat hun kind na de theaterles van Dierenmanieren zoveel blijer en vrijer was. En dat is precies wat ik als kind ook had. Dat werkt voor élk kind! Kinderen zijn als sponzen. Om echt in overgave tot Allah te komen is het essentieel om te erkennen dat je negatieve emoties hebt. Daar moet je niet hypocriet over zijn. Vaak worden emoties weg gedrukt, mogen ze er niet zijn, niet in de maatschappij en niet op school. We hebben en maken er geen tijd voor om ernaar te kijken. Pas als het vast is gaan zitten in het lichaam, of het is een stoornis geworden, is er aandacht voor. Maar dan is het al te laat.”
De juiste balans
Kunst kan helpen en zou veel meer ingezet mogen worden volgens Saida. “Kunst heeft dezelfde functie als sport. Het stimuleert de levensvreugde en je leert creatief om te gaan met de moeilijkheden en uitdagingen van het leven. En dat is precies wat de islam van ons vraagt, want we weten als gelovige dat het leven een test is en dat het gaat om het vinden van de juiste balans.”
