Ook al sta je midden in het leven, je weet nooit welke dag je laatste zal zijn. Je kunt ongeneeslijk ziek worden of een van je naasten kan plotseling wegvallen. Maar weet je dan als moslim wat je rondom het sterven allemaal kunt en mag doen?

Wat vertelt de Koran en de soenna ons over jezelf mentaal voorbereiden op de dood? En hoe kun je het beste iemand bijstaan die net een geliefde of naast familielid verloren heeft? 

Als je in Nederland met mensen praat over hun begrafenis, hebben ze vaak al wel een idee over hoe ze het willen. Dit kan ingetogen en traditioneel zijn, maar ook uitbundig en feestelijk. Maar zelfs als niet duidelijk is wat de overledene wenste, dan zijn de protocollen omtrent het condoleren vrij duidelijk en bekend. Doorgaans staat er bij het overlijdensbericht ook wat de bedoeling is en waar de mensen afscheid kunnen nemen. Dat is bij het sterven van een moslim anders.

Hoe condoleer je een moslimfamilie?

De eerste keer dat ik een moslim ging condoleren, voelde ik mij toch een beetje ongemakkelijk. Wat was de bedoeling? Wat moest ik zeggen? Ik besloot op zoek te gaan naar informatie. En hoewel elke cultuur zijn eigen gewoonten en gebruiken heeft, is er wel een basis die voor elke moslim geldt.

We kunnen uit het leven van de Profeet ﷺ duidelijke lessen trekken. Wanneer je hoort dat iemand ongeneeslijk ziek is of jijzelf weet dat je op korte termijn gaat overlijden, zijn er twee belangrijke uitgangspunten: we moeten ons neerleggen bij de qadr (voorbeschikking) van Allah én de zieke moet sabr (geduld) hebben met deze voorbeschikking. Het beste is om een balans te vinden tussen hoop en vrees: je hoopt op de genade van Allah, maar tegelijk ben je ook bevreesd voor Zijn bestraffing.

Probeer een balans te vinden tussen de hoop op genade van Allah en de vrees voor Zijn bestraffing.

Geduld hebben met de voorbeschikking

De Profeet ﷺ legde dat uit op de volgende manieren:

Soehayb ibn Sinan heeft overgeleverd dat de Profeet ﷺ heeft gezegd: “Bijzonder is het geval van een gelovige. Er is goed voor hem in alles (wat hem ook overkomt) en dit geldt alleen voor de gelovigen. Als hem iets goeds overkomt, is hij Allah dankbaar en dat is goed voor hem. En wanneer hem iets slechts overkomt, draagt hij dit met geduld, en dat is ook goed voor hem.” (Moeslim)

Over het moment van sterven heeft de Profeet ﷺ gezegd: “Niemand van jullie zou moeten sterven zonder het beste vertrouwen in Allah te hebben.” (Moeslim)

Een balans zoeken tussen hoop en vrees

De Profeet ﷺ bezocht een jonge man die op sterven lag, en vroeg hem: “Hoe voel je je?” en hij antwoordde: “Bij Allah, o Boodschapper van Allah, ik wens Allah en ik vrees mijn zonden.” Daarop antwoordde de Boodschapper van Allah : “Nooit zullen deze twee zaken samen in het hart van een dienaar zijn, zonder dat Allah hem geeft wat hij wenst en hem beschermt tegen hetgeen hij vreest.” (at-Tirmidhi)

Ook leert de Profeet ﷺ ons dat we niet mogen wensen om te sterven als de ziekte te zwaar wordt om te dragen. Oem Fadl heeft daarover overgeleverd: “De Profeet ﷺ ging bij hen naar binnen. En Abbas de oom van de Boodschapper van Allah moge Allah hem genadig zijn klaagde en wenste de dood. De Boodschapper van Allah  zei tegen hem: “O mijn oom! Wens niet de dood, want als je goed bent kun je langer leven om meer goede dingen te doen dan wat je al hebt gedaan, en dat is goed voor je. En als je slecht bent, kun je nog lang leven om berouw te tonen voor je gepleegde zonden, en dit is goed voor je. En wens dus niet de dood.” (vrij vertaald Ahmad, al-Haakim)

Een testament opmaken

Als je ongeneeslijk ziek bent, moet je moeite doen om – indien mogelijk – je schulden af te lossen en – indien nodig – vergeving te vragen aan anderen. Als je op een of andere manier de betreffende personen niet kan bereiken, dan moet je die zaken in je testament benoemen.

De Profeet ﷺ heeft daarover het volgende gezegd: “Indien iemand iets van zijn broeder bezit zoals zijn eer of geld dan moet hij dit teruggeven voordat de Dag des Oordeels aanbreekt, waarop geen dinar of dirham wordt geaccepteerd. Als hij goede daden heeft, dan zal daarvan genomen worden en aan de rechtmatige eigenaar worden gegeven, en indien hij geen goede daden bezit, dan zal er van de slechte daden van de rechtmatige eigenaar genomen worden en op hem gegooid worden. De zieke moet zich haasten indien hij iets na te laten heeft om een testament te schrijven waarin hij bijvoorbeeld aangeeft dat hij schulden heeft, of dagen dat hij niet in staat was te vasten.” (al-Boechari)

Het opmaken van een testament wordt ook genoemd in de Koran:

Het is jullie verplicht wanneer de dood een van jullie nabij is, als hij bezit nalaat, een testament te maken voor de ouders en de verwanten, volgens wat redelijk is, (dit is) een plicht voor de Moettaqoen (Godvrezenden). (Koran, 2:180)

De zieken bezoeken

Het is zeer aanbevolen om een zieke te bezoeken. Zeker bij iemand die het einde van zijn of haar leven ziet naderen, is het belangrijk om hem of haar hoop te geven op een beter leven na dit leven. Natuurlijk mag en moet er aan beide zijden ook ruimte zijn voor verdriet, maar probeer waar mogelijk de zieke te vervullen met optimisme.

De Profeet ﷺ heeft hierover gezegd: “Als iemand een zieke moslimbroeder bezoekt, dan (is het alsof) hij in een tuin van het Paradijs loopt, tot hij gaat zitten. Als hij zit dan wordt hij omhuld met Allah’s genade. Als hij ’s morgens komt dan zullen 70.000 engelen tot ’s avonds vergiffenis voor hem vragen (bij Allah). En als hij ’s avonds komt dan zullen 70.000 engelen tot ’s morgens vergiffenis voor hem vragen (bij Allah). (al-Boekhari)

Aanwezig zijn bij een sterfbed

Het kan zijn dat je erbij bent wanneer iemand gaat sterven. De Profeet heeft daarover gezegd: “Laat jullie doden laa illaaha illa Allah uitspreken. Degene die sterft en zijn laatste woorden zijn: “laa illaaha illa Allah” (er is geen godheid dan Allah) zal het paradijs betreden.” (Aboe Dawoed)

Het is belangrijk dat de stervende deze woorden zelf uitspreekt. Je kunt het voorzeggen maar niet in plaats van de overledene. De meerderheid van de geleerden geeft aan dat je soera Ya Sien kunt reciteren als iemand op sterven ligt, ook al is de hadith die erover gaat als zwak bestempeld.

Als iemand stervende is, moet er aan beide zijden ook ruimte zijn voor verdriet.

Vlak na het sterven

Als de stervende eenmaal overleden is, sluit je zijn of haar ogen. Je kunt doea (smeekbede) verrichten, goede dingen zeggen of gewoon zwijgen. Je mag de overledene kussen.

De smeekbede gaat als volgt: “Allah, vergeef (hier noem je de naam van de overledene) en zet haar/zijn rang tussen de rechtgeleiden, en wees een beschermer voor de achtergeblevenen. Vergeef ons en haar/hem, o Rabb van het heelal. Maak haar/zijn graf ruim en schenk haar/hem verlichting.

Voorbereiden van de begrafenis

Daarna bedek je het hele lichaam (dus ook het gezicht) met bijvoorbeeld een laken. Hierna moet je samen met de andere aanwezigen zo snel mogelijk de dodenwassing en de begrafenis voorbereiden. Het is de taak van de nabestaanden om na te gaan of de overledene schulden heeft en zorgen dat deze zo snel mogelijk afgelost worden met het geld dat de overledene heeft achtergelaten.

Een normale rouw duurt drie dagen. Een vrouw van wie de echtgenoot overleden is, heeft een rouwperiode vier maanden en tien dagen. Dit in verband met een eventuele nog niet opgemerkte zwangerschap. Daarna mag zij weer hertrouwen als ze dat wil.

Huilen mag, maar maak er geen drama van!

Huilen om een overledene is logisch. Er is ook overgeleverd dat de Profeet ﷺ dit deed: Aisha (dat Allah tevreden met haar mag zijn) zei dat de Profeet binnen ging bij Othman ibn Mat’oen, die overleden was. En hij ontblootte zijn gezicht en bukte en kuste hem. Hij huilde totdat we de tranen over zijn wangen zagen rollen. (at-Tirmidhi)

Overdreven huilen en weeklagen en aan je haren en kleren trekken, is niet passend. Beter kun je doen wat de Koran ons voorschrijft:

Degenen die wanneer een ramp hen treft zeggen: ‘Ienna lillaahi wa ienna ielayhie radjie’oen’ (‘Voorwaar, aan Allah behoren wij, en voorwaar, tot Hem zullen we terugkeren), op hen zullen de zegeningen en genade van hun Heer zijn en zij zijn de rechtgeleiden.” (Koran, 2:156-157)

Wat zeg je tegen de nabestaanden?

Als je de nabestaanden wilt condoleren, kun je dat het beste doen in bewoordingen die aansporen tot het hebben van geduld en het toewensen van de kracht van Allah en vergiffenis voor de overledene. Op welke manier je dat doet, kun je helemaal zelf invullen en hangt ook af van de band die je met de overledene had.

De Profeet ﷺ heeft tijdens het condoleren gezegd: “Aan Allah behoort datgene wat Hij heeft genomen en aan Hem behoort datgene wat Hij heeft gegeven en alles heeft een vaststaande duur. Wees geduldig en reken op de beloning van Allah.” (Al-Boechari)

De dood is niet het einde, maar slechts een overgang naar een nieuwe wereld.

Beloningen voor na de dood

Aboe Hoerayra moge Allah tevreden met hem zijn vertelde dat de Profeet heeft gezegd: ”Wanneer de zoon van Adam sterft houden zijn beloningen voor zijn daden op, behalve de volgende drie daden: Een onophoudelijke liefdadigheid, achtergelaten kennis die voor mensen nuttig zal zijn en een oprecht kind dat smeekbede voor hem doet.” (at-Tirmidhi).

Je kunt in veel gevallen zelf al zorgdragen voor deze drie zaken. Een onophoudelijke liefdadigheid kan bijvoorbeeld zijn het schenken van geld voor de bouw van een moskee waar mensen generaties lang gebruik van zullen maken of het helpen aanleggen van waterputten.

Alle kennis die je hebt, al is het maar het Arabische alfabet of een stuk van de Koran, moet je tijdens je leven met anderen delen zodat zij hier ook van profiteren. Als je kinderen hebt, voed je ze op met de islam zodat zij na jouw dood smeekbeden voor je maken.

Wat kun je doen voor je overleden dierbaren?

Er zijn ook dingen die jij als nabestaande kunt doen voor jouw overleden dierbaren. Je kunt vergiffenis (Al-istigfaar) voor diegene vragen aan Allah. Of je kunt op hadj (bedevaart) gaan voor die persoon, op voorwaarde dat je eerst voor jezelf bent gegaan. Je kunt meebetalen aan het aflossen van de schulden, in het geval het eigen bezit van de overledene niet voldoende is.

Ook het geven van liefdadigheid in de naam van de overledene wordt aanbevolen. En natuurlijk kun en mag je altijd bidden voor de moslim die dit wereldse heeft ingeruild voor het eeuwige.

De geloofsgetuigenis als basis

De dood is niet het einde, maar slechts een overgang naar een nieuwe wereld. Onze zielen waren allang bij Allah voordat wij zelfs maar geboren werden. Onze geboorte was een overgang naar dit leven en de dood is de overgang naar een nieuw leven.

Bij je geboorte heeft je vader waarschijnlijk de shahada (geloofsgetuigenis) in je oortje gefluisterd of je hebt deze zelf uitgesproken toen je bekeerde. Zoals we lazen, is deze zin ook de laatste die je op deze aarde uit zal spreken. De cirkel is rond.

Hoofdfoto: Unsplash