Mama

Mama is het woord
waar het leven mee begint
mama is het woord
dat hoort bij ieder kind

een woord om zacht te zeggen
niet om luid te schreeuwen
het hoeft niets uit te leggen
en gaat door alle eeuwen

mama is het woord
waar de mensheid mee begint
mama is een ander woord
voor liefde.

– Toon Hermans

In ons leven neemt de moeder onmiskenbaar een zeer belangrijke positie in. De eerste mens in ieders leven is de moeder. Door de moeder komen wij het leven in deze wereld binnen, en alleen al om die reden heeft zij een immense waarde en een verheven positie gekregen van Allah (سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى). Dit vinden we ook terug binnen de psychologie, waar we leren we dat in de hechting of de binding van het kind aan de moeder de basis ligt van ons leven.

Psychologe drs. Sonia Nafie schreef voor de website www.islampsyche.nl een artikel over wat het betekent als de band met de moeder verstoord is of zelfs ontbreekt. En hoe dit te begrijpen is in het licht van de nadruk die wordt gelegd in de islam op het verkrijgen en behouden van de tevredenheid van de moeder.

De barmhartigheid van de moeder

De moeder heeft een alles overstijgende liefde voor haar kind. Deze liefde is zeer ingewikkeld maar tegelijkertijd net zo eenvoudig. Ingewikkeld omdat deze liefde niet te begrijpen is met het verstand. Er is geen logica in te zien. De liefde van een moeder voor haar kind is geen ‘voor wat hoort wat’ liefde. De liefde van een moeder voor haar kind kenmerkt zich simpelweg door barmhartigheid. Ze houdt van haar kind omdat het haar kind is, omdat ze niet anders kan. Wie de liefde van de moeder op deze wereld mag ervaren, vangt daadwerkelijk een glimp op van het Paradijs, van de ongekende Barmhartigheid van Allah (سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى).

Het is dan ook geen toeval dat het woord voor ‘baarmoeder’ in het Arabisch ‘rahim’ is, verwant aan het woord ‘rahma’, barmhartigheid. De baarmoeder is het orgaan waardoor we volledig worden omsloten en beschermd in de buik van de moeder. Net zoals de Barmhartigheid van Allah allesomvattend is (interpretatie van de betekenis):

“En Mijn Genade omvat alle zaken.”  (Koran, 7: 156)

Het begrip ‘moeder’ zoals hiervoor omschreven is misschien wel een van de mooiste zegeningen van deze wereld. De werkelijkheid is echter vaak minder rooskleurig. De werkelijkheid confronteert ons met moeders die vaak allesbehalve de onvoorwaardelijk liefhebbende moeder zijn. Moeders zijn mensen, en de mens schiet noodzakelijk tekort. Toch blijkt een moeder, ondanks haar specifieke tekorten, haar taak om een fundament te creëren uiteindelijk meestal goed genoeg te kunnen volbrengen.

Hoe ziet dit eruit?

Moeder en kind zijn begonnen als een geheel, één lichaam. Er is in dat begin nog geen onderscheid tussen ‘ik’ en ‘jij’. Dit zorgt ervoor dat de moeder beschikt over een diepe gevoelswijsheid als het aankomt op haar kind. Deze wijsheid is geen wijsheid van het verstand maar van het hart, en is gebaseerd op de meest intieme band die een mens kan hebben met een ander mens. Op basis van deze wijsheid is de moeder in staat om adequaat te reageren op haar kind. Ze is in staat haar kind op te vangen, te troosten en gerust te stellen wanneer dit nodig is, maar ze kan ook inschatten wanneer er voldoende vertrouwen is en ze haar kind meer kan loslaten om zelfstandig stappen te zetten in deze wereld.

De nabije aanwezigheid van de moeder zorgt voor geruststelling. De moeder werkt door middel van haar gevoelswijsheid als een vertaler van de betekenisloze gewaarwordingen waar het kind mee te maken krijgt. De wereld van het kind krijgt stap voor stap betekenis door middel van de reacties van de moeder.

Hechting: de band met de moeder vormt het fundament in dit leven

Er lijkt een moment in de ontwikkeling van het kind te zijn waarop het proces van vertaling goed genoeg is doorlopen. We zouden hier kunnen spreken van het punt waarop iemand veilig gehecht is. De wereld en de mensen om het kind heen zijn dan voldoende begrijpelijk en voorspelbaar en er is een gevoel van veiligheid en vertrouwen. De wereld is een plek geworden die veilig genoeg is om een draaglijk leven te kunnen leiden.

Zo vormt de band met de moeder het fundament in dit leven. Het fundament op basis waarvan iemand een gevoel van ‘thuis’ kan ervaren in deze wereld. Een Barmhartigheid van Allah. Maar als een moeder te vaak geen- of een inadequate vertaling aan het kind aanbiedt, ontstaat er te weinig duidelijkheid en voorspelbaarheid. Dit is echter noodzakelijk zijn voor een (illusie van) voldoende grip op het eigen leven. Door een gebrek aan duidelijkheid en voorspelbaarheid ontstaat een te groot gat in de werkelijkheid. Dit kan leiden tot gevoelens van paniek, angst of leegte. In dit geval is er sprake van onveilige hechting.

Hoe uit dit zich binnen psychische problematiek?

Wanneer een kind zich veilig heeft kunnen hechten aan de moeder, is het gat in de werkelijkheid zodanig afgedekt dat zaken als paniek, angst en leegte voldoende op de achtergrond blijven. Wanneer er een verstoring is in de hechting kan een zich opdringende rusteloosheid op de voorgrond treden.

De extreme variant van deze rusteloosheid is vergelijkbaar met een paniekaanval. Iedereen die dit weleens heeft meegemaakt zal kunnen beamen hoe bevreemdend deze ervaring is. Machteloos en overgeleverd aan een wereld die niet meer dezelfde is, maar veranderd in een wereld zonder enige orde of houvast.

Het lichaam raakt in opperste staat van alertheid, gaat zweten, krijgt hartkloppingen en gaat hyperventileren. Het denk- en relativeringsvermogen verdwijnt naar de achtergrond en een poging om toch te begrijpen wat er gebeurt leidt slechts naar zwart-wit gedachtes die iemand in een staat van ondraaglijkheid of pijn houden. Wanhoop kan naar de voorgrond treden in de vorm van hevige woede, verdriet of lichamelijk acting-outgedrag. Iemand kan zichzelf in het ergste geval op zo een moment zelfs pijn doen of zich vergrijpen aan verdovende middelen.

Een verstoorde hechtingsrelatie uit zich niet altijd in de vorm van direct zichtbare paniek. Het kan zich ook manifesteren in moeilijkheden bij het aangaan en onderhouden van relaties. De hechtingsrelatie met de moeder dient als model voor de relaties die het kind in zijn verdere leven aangaat. Die primaire relatie is de moeder van alle relaties. Bij een verstoorde hechtingsrelatie zijn er vaak problemen in het vinden van een balans op het gebied van afstand en nabijheid. Iemand schiet door in een actieve of juist passieve rol ten opzichte van de partner, en ervaart een overheersende angst ofwel verlaten, ofwel overspoeld te worden door de ander. In een poging hiermee om te gaan klampt iemand zich bijvoorbeeld wanhopig vast aan de ander, of probeert de ander juist volledig te beheersen en te controleren. Omdat iemand over onvoldoende adequate betekenissen beschikt, is het vermogen om de innerlijke wereld van zichzelf en de ander op een flexibele manier te begrijpen, beperkt ontwikkeld. Hierdoor is er onvoldoende vertrouwen dat dingen ‘oké zijn’ of ‘wel goed komen’ in relatie tot de ander.

De tevredenheid van de moeder

Maar hoe gaan we met moeders om die hun kind verwaarlozen, hun kind beschuldigen en manipuleren, hun kind vernederen, mishandelen of misbruiken, of zelfs vergeten of verlaten? Een moeder die zo ver een grens overgaat, dat ze zich niet gedraagt als een moeder, soms niet eens meer aanvoelt als een moeder? Hoe kan een moeder die zelf haar kind niet of nauwelijks met barmhartigheid heeft behandeld, zelf met barmhartigheid behandeld worden? Hoe kan tevredenheid verkregen worden van een moeder die nooit iets anders heeft gedaan dan haar kind beschuldigen?

Bij gebrek aan een alternatief moederfiguur zal een kind zich vastklampen aan wat het ook is dat het van haar krijgt

Tijdens de behandeling van bepaalde psychische problematiek stuiten we op de gevoeligheid van dit onderwerp binnen de islamitische gemeenschap. Er zijn daarbinnen weinig zaken waar meer nadruk op wordt gelegd dan het verkrijgen van de tevredenheid van de moeder. Zelfs alleen een kritische gedachte te hebben, of een negatieve emotie te voelen richting de moeder, wordt geassocieerd met schuld en zondigheid.

Een emotioneel loskomen van de moeder blijkt hierdoor vaak zo veel angst met zich mee te brengen dat het soms onmogelijk lijkt. Het loslaten van haar kan immers voelen als het verliezen van de tevredenheid van God.

Ons fundament

Naast het verlangen de tevredenheid van de moeder te verkrijgen, om hiermee de tevredenheid van God te verkrijgen, is er iets wat ons nog noodzakelijker verbonden houdt aan onze moeder. Als de band met onze moeder, ons fundament op deze wereld vormt, betekent dit dat deze band even onmisbaar is als zuurstof en voedsel.

Dus zelfs al is de band met de moeder disfunctioneel, ongezond of veroorzaakt het slechts pijn, bij gebrek aan een alternatief moederfiguur zal een kind zich vastklampen aan wat het ook is dat het van haar krijgt. Het is alles wat een kind heeft, alles wat een kind kent. En een kind heeft een noodzakelijke behoefte aan een moeder.

Een verstoorde hechtingsrelatie kan een diepe beschadiging veroorzaken die de rest van het leven zijn sporen nalaat. Op de momenten dat iemand wordt geconfronteerd met de moeilijkheid en pijn van deze beschadiging, kan dit voelen als een oneerlijkheid. Het kan voelen als een valse start. Ondanks de wetenschap dat Allah niet onrechtvaardig is en niets bepaalt zonder Wijsheid, kunnen vragen door ons heen gaan als: waar zit de rechtvaardigheid in het tienmaal harder moeten werken om hetzelfde punt te bereiken als een ander? Hoe kan een draaglijk leven geleid worden als het fundament zo wankel is?

Wie een veilige basis mist, kan zich soms zo verloren voelen dat het lijkt alsof er niet meer is dan de beschadiging. Soms lijken de leegte, eenzaamheid, pijn en wantrouwen alles te overheersen. Alsof iemand verlaten is. Dan verlangt het hart sterk naar geruststelling van Allah de Allerhoogste. Zoals Hij zegt (interpretatie van de betekenis):

“En toen Ibrâhîm zei: “Mijn Heer, toon mij hoe U de doden doet leven.” Hij (Allah) zei: “Geloof jij dan niet?” Hij zei: “Jawel maar opdat mijn hart tot rust komt.”  (Koran, 2: 260)

De beschadiging is niet alles. De beschadiging is meer dan alleen een verwonding die je zwakker maakt.

De wond is de plaats waar het licht naar binnen komt. – Mevlana Roemi

Het ligt in de aard van de mens op te gaan in de eigen wereld. Het ligt in de aard van de mens te gaan geloven in een zelf, een eigen ‘ik’ dat verantwoordelijk is voor de eigen successen en het eigen geluk. Het opgaan in dit geloof is ver weg van de realiteit, en dus ver weg van Allah. Wanneer het hart gewond is, en omhuld door duisternis, keren wij terug naar onze basis en heffen we in nederigheid ons handen op naar de Almachtige. En wanneer Hij ons uit de duisternis leidt naar Zijn Licht, groeit ons besef dat Hij de Enige is die ons kan redden. We worden herinnerd aan Zijn Almacht en het hart komt tot een diepe rust en vrede.

Elke beschadiging creëert dus een opening van ons hart, een mogelijkheid tot groei en ontwikkeling van onze ziel en een verdieping van onze band met Hem.

Oh Allah, U bent de vrede en van U komt de vrede, U bent gezegend, oh Bezitter van Glorie en Eer.

hoofdfoto: pixabay.com. Geplaatst met toestemming van www.islampsyche.nl