Het is al meer dan 900 jaar geleden dat imam en jurist al-Ghazali leefde. Maar zijn werk, analyses en gedachten zijn in deze tijd nog even relevant als toen hij zijn werken schreef in de elfde eeuw. Je zou denken dat de mens met zoveel kennis voorhanden zich verder zou hebben ontwikkeld in negen eeuwen. Maar in essentie is ons karakter hetzelfde gebleven. In feite zijn we niet veel anders dan onze voorouders. We hebben dezelfde handen en voeten, ogen en oren, hart, longen en hersens. We hebben dezelfde emoties en we hebben te maken met dezelfde innerlijke strijd.
Al-Ghazali’s analyses van de mens en de maatschappij zijn gebaseerd op de Koran, ahadith (mv. van hadith, een overlevering) en de islamitische geschiedenis. Hij is in staat om ingewikkelde informatie en ideeën over onze aard te verduidelijken. En dat maakt dat zijn boeken krachtige hulpmiddelen zijn en adembenemend zijn om te lezen. Mensen met verschillende geloofsovertuigingen spreken al eeuwenlang over al-Ghazali’s briljante werken. Maar de invloed van zijn werken voel je pas wanneer je een van zijn boeken opent en kennis maakt met zijn gedachtegoed.
Wat is een goed karakter?
Over het karakter van een mens zegt hij onder andere in de serie “Ihya’ ulum ad-din het volgende: “Een goed karakter was de eigenschap van de meester der boodschappers ﷺ en het is het vrucht van de vrome en gedisciplineerde persoon die waakt over zijn aanbidding. Een slecht karakter is een dodelijk gif dat voor een afstand zorgt tussen hem en de nabijheid van de Heer der werelden. Het zorgt ervoor dat diegene het pad van de vervloekte duivel volgt. Slechte karaktereigenschappen zijn de ziektes van het hart en de ziel, die de mens van het eeuwige paradijselijke leven weerhouden.
De Boodschapper van Allah ﷺ hoorde over een vrouw die de hele dag vastte en heel de nacht bad, maar die een slecht karakter had. Ze kwetste haar buren met haar woorden. Daarop zei hij ﷺ: “Er is niks goeds aan haar; zij behoort tot de mensen van de Hel.” (Al-Albani)
Er is ook overgeleverd dat de Profeet Mohammed ﷺ zei: “Je zal niet in staat zijn om alle mensen in hun behoefte te voorzien met je rijkdom; voorzie ze daarom van een vrolijk gezicht en een goed karakter.” (al-Tabarani)
Maar wat is nu een goed karakter? In zijn zoektocht naar het antwoord, komt al-Ghazali terecht bij de volgende overlevering:
“Een man vroeg de Profeet ﷺ over karakter, en hij reciteerde de woorden van Allah: “Wees vergevingsgezind (tegenover de mensen), gebied het goede en wend je af van de onwetenden.” (Koran 7:199) Daarna zei hij: “Je moet naar verzoening streven met degenen die je negeren. Geef aan degenen die wegblijven van jou en vergeef degenen die je onrecht aandoen.” (Ibn Mardawayh)
De vier fundamenten van een goed karakter
Al-Ghazali haalt de volgende les uit deze hadith: “De fundamenten van een goed karakter bestaan dus uit de volgende vier deugden: wijsheid, moed, zelfbeheersing en rechtvaardigheid.”
Daarna licht hij de deugden verder toe:
Wijsheid – “Met wijsheid bedoelen we de toestand van de ziel waarbij de ziel inziet wat juist en wat verkeerd is bij alles wat we uit vrije wil doen.”
Rechtvaardigheid – Rechtvaardigheid is volgens al-Ghazali de toestand van de ziel en de kracht ervan waarbij woede en begeerten beheerst worden.
Moed – Onder moed verstaat hij het vermogen om woede te onderwerpen aan het verstand bij zowel lef als terughoudendheid.
Zelfbeheersing – En met zelfbeheersing bedoelt hij het vermogen om begeerten te weerstaan door middel van het verstand en de Goddelijke wet.
De balans vinden
Door de balans te vinden in deze vier deugden ontstaan volgens de geleerde alle goede karaktereigenschappen. Wanneer iemand wijs is en het verstand gebalanceerd is, kan iemand helder nadenken. Dit zorgt voor een goed intellect, scherpzinnigheid, zuivere gedachten en inzicht in de subtiele gevolgen van daden en de verborgen gebreken van de ziel.
Een overdaad van het verstand zorgt voor doortraptheid, oplichting, misleiding en sluwheid. En wat moed betreft, daar vloeit (onder andere) nobelheid, uithoudingsvermogen, waardigheid en onderdrukking van woede uit voort. Te veel moed – roekeloosheid dus – zorgt voor arrogantie, extravagantie, opvliegendheid, hoogmoed en verwaandheid. Uit zelfbeheersing komt (onder andere) vrijgevigheid, bescheidenheid en geduld voort. Maar een overmaat leidt (onder andere) tot gierigheid, hebzucht, uiterlijk vertoon en onzedelijkheid.
Streef naar evenwicht en verbetering
“Alle menselijke karaktereigenschappen zijn takken van wijsheid, moed, zelfbeheersing en rechtvaardigheid. Een perfect evenwicht in deze vier eigenschappen werd door niemand, behalve de Boodschapper van Allah ﷺ bereikt. Andere mensen hebben verschillende niveaus van nabijheid en afstand tot die eigenschappen,” aldus al-Ghazali.
Behalve de beschrijving van de verschillende karaktereigenschappen, kijkt de geleerde ook naar de smoesjes die mensen gebruiken om zich de goede karaktereigenschappen níet eigen te maken. Hij schrijft: “Weet dat de mens die beheerst wordt door luiheid, elke spirituele strijd en discipline en ook elke zielszuivering en verfijning van het karakter als onaangenaam beschouwt. Hij zal beweren dat de karaktereigenschappen van een mens niet gewijzigd kunnen worden en dat de menselijke natuur onveranderlijk is.”
Kun je je karakter veranderen?
Volgens al-Ghazali zal de luie mens ten eerste zeggen dat hij nu eenmaal zo van binnen gevormd is. Net zoals zijn lichaam, zoals het geschapen is, een uiterlijke vorm is. “Niemand kan zijn uiterlijke vorm veranderen: een lelijke man kan zichzelf niet knap maken en omgekeerd. Een persoon die lelijk is van binnen, zou dus volgens hem ook zijn innerlijk niet kunnen veranderen.
Ten tweede zal hij zeggen dat goede karaktereigenschappen ontstaan door het onderdrukken van de begeerten en woede. En hij zal beweren dat hij dit geprobeerd heeft door middel van een lange innerlijke strijd waardoor hij tot de conclusie is gekomen dat deze (slechte) eigenschappen deel uitmaken van zijn aard en karakter. Jezelf bezighouden met zulke worstelingen is daarom volgens hem nutteloos en een verspilling van tijd.”
“Verbeter je karakter”
“Tegen zo’n argument zouden we het volgende kunnen inbrengen,” zo legt de geleerde uit. “Als de karaktereigenschappen niet onderworpen waren aan verandering, dan zouden raadgevingen, preken en disciplines geen enkele waarde hebben. Dan zou de Profeet ﷺ niet gezegd hebben: “Verbeter jullie karakters.” Het is zelfs mogelijk om het karakter van een dier te verbeteren. Een valk kan getransformeerd worden van wild naar tam; een hond van louter hebzucht voor voedsel naar goed gedrag en zelfbeheersing. En deze zaken maken deel uit van een verandering in karakter.”
Wanhoop niet, maar doe je best
Al-Ghazali plaatst wel de kanttekening dat sommige menselijke eigenschappen, zoals woede en begeerte, in de praktijk niet helemaal onderdrukt of beheerst kunnen worden. Maar we kunnen deze karaktereigenschappen volgens hem wel trainen en onderwerpen door middel van onze zelfdiscipline en door (innerlijke) strijd. We moeten volgens hem een inspanning leveren om deze eigenschappen te beheersen. “Het is de opdracht aan ons om dit te doen, omdat we hiermee gered kunnen worden en voorbereid zijn op onze terugkeer naar Allah.”
Imam al-Ghazali gelooft echter dat we innerlijk verzwakt zijn wat de omgang met onszelf betreft. Omdat we “ondergedompeld zijn in de begeerten van de wereld en in slaap zijn gevallen.” Let op: dit was zijn visie op de moslims meer dan 900 jaar geleden. Sindsdien hebben we de opkomst en ondergang van islamitische rijken gezien. De islamitische wetenschappers en filosofen die de wereld hebben geleid met hun kennis en de verspreiding van islam over de hele wereld. En daarna de ineenstorting van de islamitische bolwerken. Tot slot zien we de zwakte van de moslimgemeenschap in deze tijd.
Jij kan het verschil maken
Het is duidelijk dat al-Ghazali in staat is om de ‘kleine wortels’ van een wijdverspreid probleem te identificeren. Eeuwen voordat de wortels de vorm zouden krijgen die we vandaag de dag kennen als een slecht karakter. We zijn lang niet altijd aardig tegen elkaar, beleefdheid en respect nemen af, terwijl haat en onverdraagzaamheid lijken toe te nemen. Maar nog steeds kunnen we ook in deze tijd problemen voorkomen en oplossen door in alle oprechtheid aan ons karakter te werken.
Jouw goede karakter kan daadwerkelijk het verschil maken. De wereld mag dan eeuwen geleden een heel andere plek geweest zijn voor de mensen dan nu, maar onze persoonlijke uitdagingen en innerlijke strijd die we voeren zijn hetzelfde gebleven. Ze wachten op onze wijsheid, rechtvaardigheid, moed en zelfbeheersing. We kunnen dit aan, met behulp van de boeken waar we ook in deze tijd gelukkig nog steeds over beschikken.
