Jan Janszoon uit Haarlem was een kaper uit Haarlem uit de 17e eeuw die zich bekeerde tot de islam en naam en faam maakte in Noord-Afrika als Mourad Raïs. Sterre Berentzen van het Moslimarchief schrijft over deze beroemde moslimbekeerling die het schopte tot admiraal, diplomaat en gouverneur in Marokko.
In 2024 presenteert het televisieprogramma Andere Tijden het bijzondere verhaal van de Haarlemse Jan Janszoon. In deze vierdelige documentaireserie vertelt auteur en programmamaker Abdelkader Benali hoe deze zeventiende-eeuwse kaapvaarder zich tot de islam bekeert en onder de nieuwe naam Mourad Raïs zelfs tot admiraal van de vloot van het Marokkaanse Salé benoemd wordt. Mourad ontwikkelt zich tijdens zijn lange carrière van doorgewinterde Haarlemse piraat tot Marokkaanse gouverneur. Hij combineert daarbij de rol van kaper met die van adviseur, makelaar en diplomaat.
Kaper of piraat
Jan Janszoon – geboren in 1570 in Haarlem tijdens de Spaanse bezetting – was al op jonge leeftijd betrokken bij de kaapvaart. Dit was een (semi)legale vorm van zeeroverij, waarbij kapers met toestemming van de Nederlandse overheid schepen van vijandige landen buit maakten. Met een kaperbrief (zeeroverij-vergunning) kregen kapers bescherming tegen vervolging wegens piraterij, echter alleen in het land dat de kaperbrief had uitgegeven. Werd de kaper door de vijand gearresteerd, dan volgde meestal de doodstraf wegens piraterij. De legale kaper van de een was dus de piraat van de ander.
Bekering = ‘Turks gaan’
In 1609 sluit de Republiek der Nederlanden echter een wapenstilstand met Spanje, waardoor kapers hun activiteiten moeten staken. In 1618 wordt Jan Janszoon door Soliman Raïs gerekruteerd. Soliman wordt geboren als Ivan Dirkie de Veenboer in Hoorn en is ‘Turks gegaan’, zoals tijdgenoten bekering tot de islam noemen. Hij is admiraal van de kapersvloot van Algiers, maar vaart bij voorkeur met Nederlandse bemanningsleden, allen bekeerd tot de islam.
Jan Janszoon laat zijn vrouw en kinderen in Nederland achter en bekeert zich ook tot de islam. Hij neemt de naam Mourad Raïs aan en trouwt een moslimvrouw genaamd Margarita al-Qartagânatiya (waarschijnlijk van ‘Moorse’ etnisch-gemixte afkomst).
Naar Marokko
Als de Ottomaanse sultan akkoorden sluit met de Europese machthebbers, worden de vrijheden van de kapers ingeperkt. Mourad trekt daarom naar (toenmalig) Marokko, dat niet onder het Ottomaanse Rijk viel. Hij vestigt zich in Salé, een beruchte en welvarende kaperstad. Daar neemt zijn loopbaan als zeerover een vlucht. Net als Soliman voor hem is Mourad Raïs gestopt met het buitmaken van Nederlandse schepen en zet hij zich in om Nederlandse gevangenen in Salé vrij te krijgen. In april 1623 ontvangen de Staten-Generaal zelfs het bericht dat er door toedoen van Mourad Raïs in Salé geen Nederlanders meer gevangenzitten. Hij gaat zich daarna steeds meer als een consult voor de Nederlandse Republiek profileren. En tegelijkertijd wordt hij door de Marokkaanse sultan Mulay Zaydan tot admiraal van de Salentijnse vloot benoemd.
‘Verpersoonlijking van het kwaad’
Binnen het traditionele, negatieve verhaal over deze bekeerlingen past ook het idee dat zij na bekering op permanente voet van oorlog leefden met hun voormalige Nederlandse landgenoten. In moderne Europese geschiedschrijving worden ze nog steeds vaak gekarakteriseerd als opportunisten, misdadigers en zelfs als vroegmoderne terroristen. Dit beeld baseert zich op haar beurt weer op de vroegmoderne beeldvorming van de bekeerlingen. De tot de islam bekeerde landgenoten introduceerden snellere zeilschepen en nieuwe zeiltechnieken in Noord-Afrika. En daarmee won de Noord-Afrikaanse kaapvaart aan effectiviteit. De Staten-Generaal bestempelden de bekeerlingen in 1625 daarom als ‘odieus’ en verachtelijk. Zeventiende-eeuwse auteurs zagen deze tot de islam bekeerde ex-christenen als de verpersoonlijking van het kwaad.
Toen de Ottomaanse sultan akkoorden sloot met de Europese machthebbers, werden de vrijheden van de kapers ingeperkt.
Tegelijkertijd beschouwen de Staten-Generaal Mourad als hun informele vertegenwoordiger. Hij treedt op als getuige voor Nederlandse schippers, waarbij hij verklaart dat al hun lading van Nederlandse afkomst en daarom onschendbaar is. De Staten-Generaal maken op hun beurt gebruik van zijn getuigenis in hun argumentatie bij de sultan om de vrijlating van in beslag genomen Nederlandse goederen en schepen te bevorderen. Hoewel regulering van bekering in het Middellandse Zeegebied deel kan uitmaken van diplomatieke verdragen, hoeven Nederlandse bekeerlingen bij terugkeer naar hun vaderland niet op veel genade te rekenen. Ze vormen voor de Nederlandse regering een probleem, vooral omdat zij buitgemaakte goederen van (potentiële) bondgenoten proberen te verkopen.
De brandstapel
De Staten-Generaal besluiten zelfs dat ondanks de gekoesterde gewetensvrijheid en (beperkte) godsdienstvrijheid iedere moslimbekeerling in de Republiek die weigert terug te keren tot het christendom de brandstapel wacht. Ook dit blijkt in praktijk heel anders. Mourad en zijn bemanningsleden trekken zich weinig aan van dit besluit en keren drie jaar later terug naar de Republiek. Zo raakt Mourad Raïs met twee schepen ingevroren in het IJ bij Amsterdam. Dit zorgt voor weinig ophef onder de bevolking en regering. De bekeerlingen krijgen zelfs een warm bed en zorg in het Sint Pietersgasthuis in Amsterdam. Geen brandstapel dus.
Polderaar
In 1630 wordt Mourad echter wel gevangen genomen, niet door de Nederlandse Republiek maar door een katholieke orde van Malta. Zijn gevangenschap duurt echter niet lang, aangezien de sultan van Marokko hem vrijkoopt. Naar verluidt gebeurt dit omdat hij als een van de weinigen in staat was de andere kapers in het land onder controle te houden. De ooit doorgewinterde Haarlemse piraat krijgt het zelfs voor elkaar benoemd te worden tot gouverneur van het Marokkaanse kustplaatsje El-Oualidia. Maar bovenal weet Mourad Raïs gedurende een periode van circa twintig jaar de precaire balans tussen de Marokkaanse, Salentijnse en Nederlandse belangen te bewaren. Mourad/Jan ontpopt zich dus als een echte polderaar!
De afleveringen zijn terug te zien op https://anderetijden.nl/
