Mindfulness  is een term waarmee we langs alle kanten om de oren geslagen worden. Boekenrekken staan er vol van en allerlei lifecoaches en therapeuten bieden ondersteuning aan om mindful door het leven te gaan. Helemaal niet zo gek als we het tempo van de ratrace, die we het leven noemen, bekijken. Maar, wat is mindfulness precies en kennen we dit concept ook binnen de Islamitische traditie?

In de komende artikelen bespreken we de deugden van aandacht en stilte binnen de Islam. Deze artikelen bespreken uitvoerig het concept van meditatie binnen de Islam. Uiteindelijk zullen we tot praktische tools komen die we dagelijkse kunnen toepassen om mindful door het leven te gaan. Opdat het onze moeraaqabah (mindfulness) met Allah en ons innerlijke zelf ten goede zal komen.

Woelige periode

Mindfulness kwam in mijn leven ruim 12 jaar geleden, toen ik op een keerpunt stond. Rond mijn 25ste werd mijn hele leventje even helemaal onderuit gehaald. Ik bevond me in een soort depressie waarin al mijn onverwerkte emoties en trauma’s aan het oppervlak kwamen. Ik leek in deze woelige periode geen genoegen te kunnen nemen met ‘het verleden’ en wist al helemaal niet waar de toekomst mij zou brengen. Vele levensvragen overvielen me en de meeste mensen toen rondom mij konden geen antwoorden geven.

Ik zocht naar mijn eigen identiteit die ik leek kwijt te zijn. Ik stond op het punt me helemaal te bekeren tot de Islam , maar het leek allemaal ‘zo ver van mijn bed’. Onverklaarbare angsten overmanden me en ik leek helemaal geen grip meer te hebben op mezelf. In een gesprek met een therapeute, reikte ze me het boek ‘Mindfulness: in de maalstroom van je leven’ aan. Hoewel ik toen meer nodig had dan enkele mindfulness-technieken, begreep ik wel de kern van het verhaal en bracht het me enig soelaas.

Op zoek naar stilte en rust

Lawaai, drukte en een overvloed aan informatie die op ons afkomt, naast alle andere uitdagingen die het leven al te bieden heeft. We worden vaak overprikkeld en het lijkt alsof we geen moment rust of stilte meer kunnen toelaten. Onrust overmant zodoende ook onze harten en zorgt ervoor dat we niet het beste uit elk moment kunnen halen. Deze onrust uit zich ook in afname van de kwaliteit van onze gebeden en maakt het ons ook moeilijker om Allah intens te gedenken.

We verlangen er allen zo naar om meer aanwezig te zijn in gebed, om onze gedachten beter te kunnen sturen en om onze verlangens de baas te kunnen. Onze zielen verlangen ernaar om dichter bij Allah te leven, zowel in deze wereld als in de volgende. We wensen gewoonweg bewuster en spiritueler in het leven te staan. Maar hoe?

Wat is mindfulness?

Mindfulness kan worden omschreven als het bewust en aandachtig aanwezig zijn in het moment. In de praktijk mindfulness uitoefenen kan bijvoorbeeld door je aandacht op iets te vestigen, en door bewust je gedachten, je emoties en je lichaam waar te nemen. Het is een therapeutische techniek om bijvoorbeeld stil te staan bij je ademhaling, bewust te eten of te luisteren zonder oordeel. Mindfulness wordt door het woordenboek ook wel omschreven als: “Een mentale staat die wordt bereikt door iemands bewustzijn op het huidige moment te concentreren, terwijl hij kalm zijn gevoelens, gedachten en lichamelijke gewaarwordingen erkent en aanvaardt.”

Mindfulness in de psychologie

In hun boek Fully Present: The Science, Art, and Practice of Mindfulness, geven de schrijvers aan dat mindfulness een hulpmiddel is. Door goed te observeren hoe we denken en voelen, krijgen we de mogelijkheid om onze denkpatronen in ons voordeel te wijzigen. Als we in tegendeel onachtzaam zijn, hebben gedachten en emoties gewoon vrij spel en nemen zij de leiding over ons. Mindfulness leert ons om te kiezen welke gedachte we wel of niet zullen toelaten en zullen volgen. Mindfulness is anders gezegd een vorm van metacognitie: het bewustzijn van iemands bewustzijn. Het schept een zelfbewustzijn van wat er werkelijk aan de hand is in iemands geest en hart. Het aanleren van mindfulness blijkt, ook los van religie, enorme meetbare gezondheidsvoordelen  op te leveren.

mindfulness = het bewustzijn van iemands bewustzijn

Deugden van mindfulness

Mindfulness oefeningen, zoals ontspanning en meditatie, helpen (volgens onderzoeken van de American Psychological Association) om stress te verminderen, het geheugen te verbeteren, de concentratie te optimaliseren, de emotionele reactiviteit te verminderen en persoonlijke relaties te verbeteren. Mindful leven bevordert ook empathie en compassie.

Moeraaqabah

Na mijn eerste ervaring met mindfulness vind ik heel wat jaren later een islamitisch concept terug dat overeenstemt met mindfulness. Pas nu kan ik het concept helemaal begrijpen en toepassen en kan ik er werkelijk de vele voordelen proberen uit te halen.

In de islamitische context is mindfulness de deugd van moeraaqabah, een woord dat volgens het woordenboek is afgeleid van de basisbetekenis “kijken, observeren, aandachtig kijken”. Etymologisch en taalkundig zien we al het verband tussen mindfulness en moeraaqabah. Moeraaqabah wordt in de technische en spirituele context gedefinieerd als ‘de constante kennis en overtuiging van de dienaar dat de Ene Ware steeds op de hoogte is van zowel zijn innerlijke als uiterlijke toestand.’

Dit wil zeggen dat een moslim die in staat van moeraaqabah verkeert, zich constant bewust is dat Allah volledig op de hoogte is van zijn toestand, zowel innerlijk als uiterlijk. Het is een soort van volledige staat van opmerkzaamheid en zelfbewustzijn die iemand heeft in zijn relatie met Allah; in hart, geest en lichaam. De basis van moeraaqabah is dat we de kennis hebben dat Allah ons steeds in de gaten houdt en dat we hierdoor met meer aandacht en zorg omgaan met onze eigen handelingen, gedachten, gevoelens en innerlijke staat van zijn.

Zoals Allah Zelf zegt: “Bedenk dat God weet wat er in je ziel is, dus let op Hem.” (Koran, 2:235)

Spirituele voortreffelijkheid

Zowel Ibn Al-Qayyim (Madārij Al-Sālikīn ) en Al-Ghazali (Iḥyā’ ’Ulūm Al-Dīn)  hebben beide hoofdstukken in hun boeken over de verdiensten en de realiteit van moeraaqabah.

Moeraaqabah is niet louter een aanbevolen karaktereigenschap, maar eerder de realisatie van de meest uitmuntende vorm van goed karakter; namelijk het behalen van spirituele voortreffelijkheid: al ihsaan. Zoals de Profeet ﷺ zei in de beroemde hadith van Djibriel (Gabriel), is spirituele uitmuntendheid  (ihsaan) ‘dat je Allah aanbidt alsof je hem ziet, want ook als zie je Hem niet, weet dat Hij jou zeker ziet.’ ‘(Sahih Boechaari)

 Met andere woorden, spirituele voortreffelijkheid is om zich te allen tijde volledig bewust en indachtig te zijn van Allah. Dit is het hoogtepunt van geloof.

Verdienste van Moeraaqabah

De verdienste van moeraaqabah, afgezien van de beloning van het eeuwige Paradijs in het Hiernamaals, is een staat van rust en kalmte die leidt tot tevredenheid in dit leven. Moeraaqabah is een middel dat leidt tot sakinah (rust, stilte) waarbij de dienaar zijn Heer gedenkt alsof hij Hem kan zien. Moeraaqabah is dus het fundament in het hart waaruit alle andere positieve spirituele en mentale toestanden voortvloeien.

Rust, kalmte en tevredenheid zijn op zich al heel uitnodigende gemoedstoestanden om na te streven en te bezitten. Deze drie deugden komen voort uit het hart. Ons hart, dat onze mentale en spirituele gezondheid bepaalt. Het hart is de kern van ons gehele zijn. Zoals de Profeet ﷺ zei:

“Werkelijk, in het lichaam is er een vleesklomp. Wanneer deze goed is, dan zal het hele lichaam goed zijn. Wanneer deze slecht is, dan zal het hele lichaam slecht zijn. En dit (de vleesklomp) is het hart.” (Boechaari)

We hopen ons hart te zuiveren in deze wereld en Allah te ontmoeten met een qalboe assalim (zuiver hart). Moeraaqabah helpt ons om dit doel te kunnen bereiken.

We hopen Allah te kunnen ontmoeten met een zuiver hart

Moeraaqabah en de Schone Namen van Allah

Moeraaqabah  is eigenlijk de essentie van aanbidding die kan bereikt worden door het volledig begrijpen en toepassen van de Schone Namen van Allah. Ibn Qayyim besluit zijn hoofdstuk over moeraaqabah als volgt:

Moeraaqabah houdt in dat je volledig toegewijd bent aan de Schone Namen Ar Raqib (de Waakzame), Al Haafid ( de Beschermer), Al Aliem ( de Alwetende) As Sami ( de Alhorende) en Al Basier (de Allesziende). Dus wie  deze namen goed begrijpt en volledig toegewijd is om er ook naar te leven, zal moeraaqabah bereiken. (Madārij Al-Sālikīn, 2:66)

Innerlijke bewustwording

Moeraaqabah houdt dus onvermijdelijk in dat iemand aandacht besteed aan zijn eigen intenties, gedachten, emoties en andere innerlijke (gemoeds)toestanden. Het is echt een leerschool om even te pauzeren. ‘Wat voel ik?’ ‘Welke gedachten zwerven door mijn hoofd? ‘Wat is mijn intentie en is die zuiver?’ ‘Wat wil ik hiermee bereiken?’

Al-Murta’ish zei: “Moeraaqabah is de observatie van iemands diepste wezen (al-sirr), om zich bewust te zijn van het verborgene op elk moment en in elke uiting.” (Al-Risālah Al-Qushayrīyah 1:331)

Moeraaqabah houdt dus ook in dat we ons bewust worden van elk woord dat we uitspreken en dat we stilstaan bij elke gedachte die opkomt en of we die al dan niet besluiten te volgen. 

Moeraaqabah houdt in dat je weloverwogen aandacht geeft aan je denkpatronen en emotionele toestand zodat je op de beste manier kan reageren op je innerlijke beleving. Zoals Ibn al-Qayyim stelt: het onderhouden van innerlijke moeraaqabah is “door gedachten, intenties en innerlijke bewegingen nauwkeurig te bewaken”… En dit is de realiteit van al qalboe assalim (het zuivere hart)  waarmee we hopen Allah te kunnen ontmoeten. Dit is de realiteit voor tajrid (de innerlijke zuivering) van de rechtvaardigen, de toegewijde gelovigen en de Godsbewusten. (Madārij Al-Sālikīn, 2:68)

In deel twee zullen we het concept van moeraaqabah nog meer uitdiepen en stilstaan bij de heilzame werking van stilte, afzondering en meditatie.

Bron: https://yaqeeninstitute.org/. Hoofdfoto: pixabay.com