Afgewezen worden en uitsluiting kunnen letterlijk even veel pijn doen als een gebroken arm. Ja, je leest het goed…

We hebben er allemaal wel mee te maken gehad: je afgewezen of buitengesloten voelen. Toch richtten tot voor kort maar weinig psychologen en wetenschappers zich op het fenomeen van afwijzing en de gevolgen daarvan op de fysiologie van het menselijk brein. “Het is alsof het hele veld dit centraal belangrijke deel van het menselijk leven heeft gemist”.  Aan het woord is  Mark Leary, een professor in psychologie en neurowetenschap aan de Duke University.

In de afgelopen anderhalf jaar is er een omslag geweest, een groeiend aantal onderzoekers heeft de ogen gericht op deze ongemakkelijke en soms zelfs destructieve kant van het leven. En hoe toepasselijk is het nu we gedwongen door corona weinig sociale contacten hebben. Er zijn onderzoekers die diep in de wortels van afwijzing zijn gaan graven. Zij hebben bewijs gevonden dat de pijn van uitgesloten worden niet zo veel verschilt van fysieke pijn.

Sociale afwijzing

De Profeet ﷺ werd vaak afgewezen en buitengesloten. Als we zijn leven bestuderen, zien we er talrijke voorbeelden van. Eén van de meest bekende sociale afwijzingen was ongetwijfeld de verbanning van de Banu Hashim in het zevende jaar na de Hijrah (616 na Christus). De boycot werd geïnitieerd door de leiders van Banu Makhzum en Banu Abd Shams. Dit waren twee belangrijke clans van Quraysh, de inwoners van Mekka.

De verbanning werd uitgevoerd om druk uit te oefenen op Banu Hashim om hun bescherming tegen de Profeet ﷺ in te trekken. De boycot hield onder andere in dat niemand met hun vrouwen mocht trouwen en dat niemand met hen mocht handelen. De boycot duurde drie jaar, maar stortte uiteindelijk voornamelijk in omdat het zijn doel niet bereikte.

Terug naar de wetenschap. Afwijzing heeft ernstige gevolgen voor onze psychologische toestand en voor de samenleving in het algemeen.  Sociale afwijzing kan naast je emotionele gezondheid zelfs je lichamelijke gezondheid beïnvloeden.  Als je als mens wordt buitengesloten, is de kans groter dat je agressief gedrag gaat vertonen en geweld gaat gebruiken. In 2003 analyseerden Leary en collega’s 15 gevallen van schietpartijen op scholen. Ze ontdekten dat op twee na alle gevallen draaiden om sociale afwijzing (Aggressive Behavior, 2003).

Het is belangrijk om de effecten van uitsluiting beter te begrijpen, zegt C. Nathan DeWall, een psycholoog aan de Universiteit van Kentucky. “Mensen hebben een fundamentele behoefte om ergens bij te horen. Net zoals we behoefte hebben aan voedsel en water, hebben we ook behoefte aan positieve en duurzame relaties. Deze behoefte is diep geworteld.”

Pijn in de hersenen

Hoe slim wij ook zijn, we vertrouwen op sociale groepen om te overleven. Zo kreeg de Profeet ﷺ steun van zijn vrouw en metgezellen. We zijn gemaakt om in coöperatieve samenlevingen te leven, net zoals de Profeet ﷺ dat deed; eerst in Mekka en later in Medina met de hulp van de Ansaar (helpers). Gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis waren we voor ons leven afhankelijk van die groepen.

Om het effect van afwijzing aan te tonen, gebruikt men tegenwoordig een fMRI-scanner. De f voor MRI staat voor functioneel. Onderzoekers gebruiken de zogenaamde Cyberballtechniek. Deze is ontworpen door Kipling Williams naar aanleiding van zijn eigen ervaring toen hij plotseling werd buitengesloten door twee frisbee-spelers in het park. In Cyberball speelt de persoon een online vangspel met twee andere spelers. Uiteindelijk beginnen de twee andere spelers de bal alleen naar elkaar te gooien, waarmee ze dus de derde speler afzonderen.

In vergelijking met de spelers die de bal naar elkaar gooien, vertonen degenen die worden afgewezen in twee regio’s van de hersenen verhoogde activiteit als reactie op fysieke pijn, zegt Eisenberger. En ook dit kunnen we terugvinden in de seerah (levensgeschiedenis) van de Profeet ﷺ. Denk aan het voorval van Taïf, waarbij hem letterlijk pijn werd gedaan en zijn enkels heel erg bloedden. Dit alles met als gevolg dat hij zich immens verdrietig voelde.

Echte afwijzing

De vervolgvraag van onderzoekers als DeWall en Eisenberger was: als sociale afwijzing pijn doet zoals fysieke pijn, kan het dan worden behandeld als fysieke pijn? Om daar achter te komen, gaven ze vrijwilligers de opdracht om gedurende drie weken dagelijks vrij verkrijgbare paracetamol (Tylenol) of een placebo in te nemen.  De medicijnslikkers noteerden – vergeleken met de placebogroep – minder episodes van gekwetste gevoelens in hun dagelijkse zelfrapportages.

Ook in de fMRI-onderzoeken bleek dat mensen die drie weken lang dagelijks paracetamol hadden ingenomen, minder activiteit dan de placebogroep had in de pijngerelateerde hersenregio’s wanneer ze werden afgewezen in Cyberball (Psychological Science, 2010). Een ander voorbeeld is een medicijn als oxycodon, die ook werkt op de mentale gesteldheid. Dit is hét bewijs van psychosomatiek; fysieke pijn kan emotioneel echt gevoeld worden en andersom. Descartes noemde het dualisme, wisselwerking tussen lichaam en geest.

Dezelfde patronen worden ook gezien in situaties van echte afwijzing. Psycholoog Ethan Kross en collega’s van de Universiteit van Michigan scanden de hersenen van vier mensen van wie de romantische partners het onlangs uitgemaakt hadden. De hersengebieden geassocieerd met fysieke pijn lichtten op toen de deelnemers foto’s van hun exen bekeken (Proceedings of the National Academy of Sciences, 2011). Het verband tussen fysieke en sociale pijn klinkt misschien verrassend, maar het is biologisch logisch, zegt DeWall. “Gezien de gedeelde overlap, volgt hieruit dat als je mensen verdooft voor de ene soort pijn, het ze ook moet verdoven voor de andere soort pijn.”

Waterval van gevolgen

Sociaal uitgesloten worden heeft een waterval van gevolgen. Onderzoekers zagen verhoogde woede, angst, depressie, jaloezie en verdriet. Bij moeilijke intellectuele taken vermindert het de prestaties. Ook draagt het bij aan agressie en slechte impulscontrole, zoals DeWall uitlegt in een recente recensie (Current Directions in Psychological Science, 2011). Fysieke afwijzing eist net zo goed zijn tol. Mensen die zich routinematig buitengesloten voelen, hebben een slechtere slaapkwaliteit. Ook hun immuunsysteem functioneert niet zo goed als dat van mensen met sterke sociale connecties, zegt hij.

Zelfs korte, schijnbaar onschadelijke episodes van afwijzing kunnen de hersens pijnigen.  In een recente studie is ontdekt dat wanneer deelnemers een vreemdeling passeren die ‘door’ hen heen lijkt te kijken – in plaats van hun blik te ontmoeten –  minder sociale connectie melden dan mensen die oog in oog met elkaar kwamen te staan (Psychological Science, 2012). En ook hier kunnen we een hadith (overlevering) nemen die dit gegeven onderstreept. Een voorbeeld is de hadith die we lezen in Sahih al Bukhaari, waarin de Profeet ﷺ het concept en de gevolgen van uitsluiting onderstreepte:

“Als je met drie personen samen zit, dan zouden geen twee van jullie een geheim gesprek (onderonsje) moeten hebben. Behalve tot je bij een aantal andere mensen bent, want anders zou dit (de uitsluiting) hem (de derde persoon) bedroeven.”

Altijd gekwetst

In feite is het opmerkelijk moeilijk om situaties te vinden waarin afwijzing niet pijnlijk is, zegt Williams. Hij vroeg zich af: zouden mensen zich ook gekwetst voelen als de afwijzing komt van een persoon of groep die zij niet leuk vinden? Met behulp van zijn Cyberball-model ontdekte hij dat Afro-Amerikaanse studenten dezelfde pijn van afwijzing ervoeren toen ze te horen kregen dat de mensen die hen afwezen leden waren van de Ku Klux Klan, een racistische groepering.

In andere onderzoeken verdienden deelnemers geld wanneer ze werden afgewezen, maar niet wanneer ze werden geaccepteerd.  De betalingen deden niets om de pijn van uitsluiting te verzachten subhana Allah.  “Hoe hard je het ook pusht, mensen worden gekwetst door buitensluiting”, zegt hij.

Maar er is licht aan het einde van de tunnel. Gelukkig herstellen de meeste mensen vrijwel onmiddellijk van deze korte episodes van afwijzing.  Als een vreemde je niet in de ogen kijkt, of als je een potje Cyberball niet speelt, zul je er waarschijnlijk niet lang bij stilstaan.  Maar andere veel voorkomende afwijzingen – niet worden uitgenodigd voor een ontmoeting of huwelijk – kunnen aanhoudende en levenslange emoties veroorzaken.

Na de aanvankelijke pijn van afwijzing, zegt Williams, gaan de meeste mensen naar een ‘beoordelingsfase’, waarin ze de balans opmaken en hun volgende stappen formuleren.  “We denken dat alle vormen van buitensluiting onmiddellijk pijnlijk zijn”, zegt hij.  “Wat verschilt, is hoe lang het duurt om te herstellen en hoe men met het herstel omgaat.”

Op zoek naar inclusie

Weer anderen kunnen op afwijzing reageren met woede. Als het iemands primaire zorg is om opnieuw een gevoel van controle te krijgen, kan hij of zij agressief worden. Helaas kan dit een neerwaartse spiraal veroorzaken, want wanneer mensen agressief handelen, is de kans nog kleiner dat ze sociaal geaccepteerd worden.

Wat zorgt ervoor dat sommige mensen vriendelijker worden als reactie op afwijzing, terwijl anderen boos worden? Volgens DeWall kan zelfs een sprankje hoop op acceptatie het verschil maken. Hij en zijn collega’s ontdekten dat studenten die niet door andere deelnemers bij groepsactiviteiten werden betrokken, zich agressiever gedroegen. Bijvoorbeeld door hete saus te voeren aan mensen die ogenschijnlijk niet van gekruid voedsel hielden. Of door met onaangenaam hard geluid door de koptelefoon van anderen te blazen (Social Psychological and Personality Science, 2010).

Ontmoediging om alleen te zijn

Terug naar de Sunnah. Met al deze gegevens is het gebleken dat sociale afwijzing en buitengesloten worden een enorme impact hebben op onze gesteldheid. Eén gevolg is dat het leidt tot eenzaamheid. Eenzaamheid waarvoor de Profeet ﷺ ons heeft gewaarschuwd. Zo zei metgezel Ibn ‘Omar moge Allah tevreden met hem zijn dat de Profeet ﷺ verbood dat een man de nacht alleen doorbrengt of alleen reist. (Musnad Ahmad; 5618)

Imaam At Tabari zei hierover: “Dit is een ontmoediging om alleen te zijn, omdat gevreesd wordt dat iemand bezwijkt wanneer hij eenzaamheid voelt en in isolatie verkeert. De eenzame reiziger in de wildernis en de eenzame inwoner van zijn huis zijn niet veilig voor het bezwijken aan eenzaamheid, vooral als iemand wordt gekweld door slechte gedachten en een zwak hart.” (Fath al Baari; 2693)

Moge Allah ons beschermen tegen sociale uitsluiting, pijn en eenzaamheid!

Wil je meer lezen over pijn:

Pijn: wat kunnen we ervan leren vanuit islamitisch oogpunt?
“Er is vaak angst over angst of verdriet over verdriet” – Hoe je pijn kunt leren hanteren
Pijn kun je pas verwerken als je echt wordt gehoord

Hoofdsfoto: Unsplash