Mij overkomt het regelmatig. Dat ik wel iets wil, maar dat de motivatie ver te zoeken is. Net als alle andere mensen lopen wij er ook als moslims dagelijks tegenaan. Hoe raken we gemotiveerd om het goede te doen en om beter te worden als gelovige? Zouden de verhalen over het Paradijs en de Hel genoeg voor ons moeten zijn? Of die over de dood ? Wat zegt de islamitische psychologie en ethiek over motivatie? En hoe komt het dat we niet altijd even gemotiveerd zijn?
Motivatie vanuit “ik”?
Er is veel onderzoek gedaan naar motivatie en het blijft lastig om er een goed werkend model voor te vinden. Islamitische geleerden hebben er een bredere blik op dan bijvoorbeeld Maslow met zijn bekende model van behoeften en motivaties (1943) in de figuur hieronder. Vaak ontbreekt in dit soort modellen ieder teken van behoefte aan (spirituele) zingeving. Rassool schrijft in zijn boek genaamd Human Behaviour and Experience from an Islamic Perspective (2021) bijvoorbeeld dat hij vermoed dat het komt doordat de modellen producten zijn van seculiere westerse academici die zich focussen op het materiële. In hun eurocentrische wetenschappelijke wereld is het spirituele en bovennatuurlijke een taboe. De modellen zijn heel erg “ik”- gericht alsof dat de enige stimulans is die een mens heeft. Daarmee kan niet verklaard worden waarom mensen vrijwillig geld doneren om armoede te bestrijden.
Spirituele dimensie van motivatie
Ook religieuze daden die miljoenen mensen dagelijks op vrijwillige basis uitvoeren, zoals het gebed verrichten, kunnen hier niet mee verklaard worden. Er zijn normen, waarden, overtuigingen en (hogere) doelen die het leven van een individu zin geven (Shafranske en Sperry, 2005). De spirituele dimensie kan dus niet ontbreken in een model over menselijke behoeftes en motivaties.
Daarbij komt dat sommige geleerden en wetenschappers beweren dat een mens meerdere motivaties kan hebben voor een daad. Voor gelovigen geldt vaak dat religie alle andere lagen doordrenkt. In de islam zie je dat alle behoeften dienen te worden vervuld in overeenstemming met de islamitische jurisprudentie.
Gemotiveerd van binnenuit of via een externe factor?
Binnen de wetenschap wordt onderscheid gemaakt tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie ontstaat van binnenuit. Je hebt een zelf gedreven en zelfgestuurd doel, waarbij je uit bent op persoonlijke voldoening en beloning (Lee et al., 2012). Ter illustratie: je verricht het nachtgebed, omdat je er innerlijke rust door ervaart.
Extrinsieke motivatie heb je wanneer je iets doet in de veronderstelling dat er iets tegenover staat, zoals een beloning. Zo’n externe factor staat los van de activiteit zelf (Hsieh, 2011). Ter illustratie: je verricht het nachtgebed om zo je kansen te vergroten naar het Paradijs te gaan.
Iedere keer dat je iets goeds doet om het Paradijs te betreden of dat je iets slechts nalaat om de bestraffing ervan te voorkomen, handel je vanuit extrinsieke motivatie. Dit fenomeen is in meerdere islamitische werken beschreven onder het kopje “at-Targheeb wat-Tarheeb (de Aanmoediging en de Waarschuwing)”. In het werk van al-Munthiry (1968) staan alle overleveringen (ahadith) die de gelovige aanmoedigen om gewenst gedrag te vertonen of die de gelovige waarschuwen. Je kunt daarbij denken aan de profetische overlevering over het opnieuw verrichten van de wassing voor ieder gebed (p. 162).
Geloven in een uitgestelde beloning
Je kunt de ene keer worden gedreven door intrinsieke en de andere keer door extrinsieke motivatie. De twee hoeven elkaar niet in de weg te zitten (Czaicki et al., 2018). Ibn Rajab spitste dit toe op de moslim en schreef:
“Van het goede genieten en het slechte verbieden wordt soms gedaan vanuit onze motivatie om beloond te worden door Allah. Andere keren doen we het uit angst voor Zijn bestraffing bij nalatigheid. Soms doen we dingen uit boosheid omwille van Allah, wanneer Zijn grenzen worden overschreden. Soms is het met goede bedoelingen voor de gelovigen, uit barmhartigheid voor ze. In de hoop dat ze beschermd mogen worden tegen wat hen mogelijk te wachten staat op de Dag des Oordeels. Op andere momenten putten we onze motivatie uit het verheerlijken van Allah; om Hem te eren en uit liefde voor Hem. Voor degenen die deze laatste twee motivaties overweegt, het zal gemakkelijk voor hen zijn afstand te nemen van zaken ter wille van Allah, de Almachtige.”
Ibn Rajab heeft een aantal motivaties voor een moslim genoemd waar hij of zij in dit wereldse leven niet zichtbaar de vruchten van plukt. Sterker nog, we weten vaak niet of we de beloning ook in dit leven of alleen in het Hiernamaals krijgen. Als moslim geloof je in een uitgestelde beloning, want Allah heeft immers beloofd dat de echte beloning volgt in het Hiernamaals. De beloningen kunnen de gelovigen verdienen door hun zelfbeheersing, door juiste overtuigingen en door gerechtigheid in daden. Vooral de daden die regelmatig moeten worden uitgevoerd vergen een sterke motivatie. Hoe je zelf actief je motivatie kunt versterken leg ik je hieronder graag uit.
Hoe komt het dat je geen motivatie hebt?
Niet iedereen is altijd even gemotiveerd. Uiteraard speelt Shaitan in op je zwaktes en probeert hij je bij het goede vandaan te houden. Ryan en Deci (2017, p.16) maken onderscheid tussen drie soorten gedragingen van ongemotiveerde mensen.
Het kan zijn dat je een gebrek hebt aan competentie. Je voert dan niets uit, omdat je ervan overtuigd bent dat het doel onhaalbaar is of dat je geen controle hebt over de uitkomst. Bijvoorbeeld: je denkt dat vijf keer (op tijd) bidden op een dag niet realistisch is voor je.
Wat ook kan is dat je een gebrek hebt aan interesse, relevantie of waarde. Je kan dan wel competent zijn, maar ziet er de meerwaarde niet (voldoende) van in. Dit fenomeen zie je bijvoorbeeld bij de dames die beweren later (wel) een hoofddoek te gaan dragen. Blijkbaar zijn ze ervan overtuigd dat ze het wel kunnen en dat het eigenlijk wel hoort, maar ze weten zichzelf nu nog niet zover te krijgen er al mee te beginnen.
Je kunt ook verzet ervaren, waardoor je geneigd bent het tegenovergestelde te doen van wat van jou verwacht wordt. Ter illustratie: je hebt er moeite mee een islamitisch concept te accepteren, zoals gehoorzaam zijn aan je echtgenoot.
Wetenschappers vermoeden dat je van de ene gedraging naar de andere overstapt afhankelijk van je persoonlijkheid, de context en de mate waarin je controle hebt over de uitkomst.
Hoe kun je jezelf motiveren?
Het kan best zijn dat je overtuigd bent van het belang achter het wel of juist niet iets doen, maar dat je jezelf er vervolgens toch niet toe weet te zetten. Of misschien was je ooit ambitieuzer in het praktiseren van je geloof (bijvoorbeeld als bekeerling) en ben je nu die vlam kwijt.
Wat het ook is dat jou dwarsboomt in je motivatie, de oplossing is vaak niet ver te zoeken. Er is een verschil tussen horen dat iemand is overleden en ook daadwerkelijk naar diens begrafenis of graf gaan. Het is een hele andere ervaring en er komen hele andere emoties bij vrij. Het is het verschil tussen een lezing over de umrah (vrijwillige bedevaart) of hadj (verplichte bedevaart) volgen en zelf op bedevaart gaan. Je blootstellen aan stimulansen kan voor jouw motivatie een wereld van verschil maken. Kijk dus goed naar waar je je mee bezighoudt, waar je jouw ziel mee voedt, met wie je omgaat en op wat voor plekken je je begeeft.
Wat werkt voor jou het beste?
De een vindt het makkelijker om wekelijks vrijwillig te vasten, dan om dagelijks de Koran te lezen. Een ander is gul en doneert veel, maar zou ook graag alle gebeden op tijd willen bidden. Zo heeft ieder zijn of haar uitdagingen.
Allemaal moeten we kijken naar op welk vlak we willen groeien en wat we daarvoor nodig hebben. Ben je gevoeliger voor beloningen of bestraffingen? Is er een manier waarop je dit voor jezelf aantrekkelijk of leuk maakt om te doen? Daag jezelf uit. Wat dacht je bijvoorbeeld van een spaarpot waarin je dagelijks 5 euro stopt als je niet alle 5 de gebeden verricht hebt?
In de Ramadan kun je bijvoorbeeld kiezen voor een advent kalender met 30 beloningen of verrassingen. Iedere dag dat je gevast hebt, verdien je een traktatie. Simpeler kan natuurlijk ook, door lezingen te volgen van jouw favoriete spreker. Laat hem of haar jou stimuleren om het goede te doen en het slechte te mijden.
Hoe lang blijf je gemotiveerd?
Hoe lang het motiverende effect blijft is afhankelijk van de mate waarin je dat effect zelf voedt. Allah vermeld niet voor niets de volgende motiverende woorden in de Koran:
“Degenen die geloven (hebben) harten (die) rust vinden in het gedenken van Allah. Weet, door het gedenken van Allah komen de harten tot rust!” (Koran, 13:28)
Heb vertrouwen in deze woorden en werk aan je motivatie. Ga na wat voor jou motiverend werkt en pas dat toe waar en wanneer je het nodig hebt.
