Ik volg al een tijdje het project Fiqh of Social Media van de Amerikaan Omar Usman. Hij probeert daarmee in kaart te brengen op welk diep niveau de sociale media invloed hebben op onze geest. Usman is geen nieuwkomer op het gebied van de bewustwording van moslims. Naast zijn gewone baan als IT-deskundige in de gezondheidszorg, werkte hij voor het Qalam Institute en Bayyinah Institute en was hij mede-oprichter van de site Muslimmatters.org.
Usman: “We onderschatten de bijna onontkoombare manier waarop social media ons leven beïnvloeden. Het is niet zo makkelijk als we denken. Moslims geven elkaar vaak als advies dat we gewoon niet jaloers moeten zijn op andermans succes en ertegen moeten vechten met dankbaarheid. Maar we beseffen niet wat de echte invloed is van de constante stroom ongefilterde boodschappen vol met onrealistische positiviteit.
Wie herkent niet het gevoel dat je krijgt wanneer je na een fijne dag door je berichten scrollt en je gedachten met je op de loop gaan. Ben ik wel zo gelukkig als ik zou kunnen zijn? Doe ik eigenlijk wel genoeg om mijn dromen te verwezenlijken? Zonder dat we het willen, raken we verstrikt in deze manier van denken over succes.
Social media en succes
Het lijkt alsof alles haalbaar is, moderne zelfhulpboeken bevestigen dat idee nog eens en bovendien voelen veel mensen ook dat ze recht hebben op dat succes. Mensen beschouwen hun positie in het leven niet meer als een samenloop van omstandigheden, maar als iets dat je wel of niet hebt verdiend.”
Het is eigenlijk heel dubbel, aldus Usman: “Het idee dat we anderen helpen door positief te zijn, brengt ons uiteindelijk onbedoeld alleen maar in een neerwaartse spiraal. De focus ligt op wat we níet hebben. Als je niet altijd optimaal functioneert en gelukkig bent, ben je een mislukkeling. Zelfhulpgoeroes promoten het idee dat als je focust op iets positiefs, dat ook zal gebeuren. Ze raden ons daarom aan om onze dromen te visualiseren en samen te vatten in een mantra die we dagelijks moeten herhalen.”
Vrijheid en jaloezie
Usman verwijst naar de Ted Talk van Alain De Botton, die deze dubbele bodem als volgt uitlegt: “We leven in een tijd waarin iedereen kan opklimmen naar elke gewenste positie. Dat is natuurlijk een fantastisch idee om mee te leven…. maar er kleeft ook een groot gevaar aan. Jaloezie kan de kop opsteken, zeker als mensen dicht bij elkaar staan qua leeftijd, achtergrond en ontwikkelingsniveau.
Het probleem is dat als je werkelijk gelooft in een maatschappij waarin mensen die het echt graag willen ook echt aan de top komen, je tegelijkertijd ook zegt dat als je niet graag genoeg wilt, je als vanzelf onderaan blijft hangen. Het betekent dat mensen hun positie in het leven niet meer beschouwen als een samenloop van omstandigheden, maar als iets dat je wel of niet hebt verdiend. En daardoor is mislukken in het leven extra pijnlijk.”
Usman: “Ik zag deze conclusie bevestigd in de boeken van zelfhulp-blogger Mark Manson. Volgens hem werkt het idee dat je het wel of niet verdiend zult hebben als een strop die je niet zelf kunt stoppen. We voelen ons verdrietig of schuldig over een bepaalde situatie en dan voelen we ons schuldig over hoe we ons voelen. Omdat alles op sociale media zo perfect lijkt, beginnen we te denken dat het niet goed is om je angstig, bang of verdrietig te voelen. We leven in een tijd met ontelbare mogelijkheden en jammer genoeg leidt dat ook tot ontelbare manieren waarop we voelen dat we niet goed genoeg zijn.”
Obsessie met je nafs
Usman ziet dat succes – maar ook het gebrek aan succes – vaak leidt vaak tot een obsessie met de nafs (onze ‘zelf’). “Veel mensen komen daardoor vroeg of laat in een spirituele crisis. Alain de Botton wijst ons erop dat het ook komt doordat we onszelf als mens in het centrum van onze samenleving hebben gezet. Onze helden zijn menselijke helden.
Succes leidt vaak tot een obsessie met de nafs – onze ‘zelf
Dat is een hele nieuwe situatie, want wij zijn de eerste generatie die leeft zonder aanbidding van iets dat buiten onszelf ligt. Dat houdt in dat ons geluk niet meer afhangt van onze waarden, maar dat we in plaats daarvan aanlopen achter wat ons aangeboden wordt. We zoeken naar iets, maakt niet uit wat, dat ons probleem kan ‘fixen’, zodat we het hoge niveau kunnen bereiken waarop we denken recht te hebben. Het leven waarin alles een zonsondergang, regenboog of eenhoorn is. Ja…. u snapt het al, dat is Instagram!”
“Mensen leven tegenwoordig heel erg met het idee dat ze overal recht op hebben. Wie kent er niet de afkraakronde aan het begin van Holland’s Got Talent. De juryleden wijzen kandidaten op een vrij botte manier af en die zijn daar emotioneel kapot van. Ze dachten echt dat ze de wedstrijd zouden winnen. Wij als buitenstaanders zien dat zij helemaal geen echt talent hebben, maar de kandidaten zijn er zelf wel totaal van overtuigd. Het rare is dat, als je de winnaar van een talentenjacht vraagt hoe ze zo ver zijn gekomen, ze altijd juist deze clichés zullen noemen: geef nooit op, geloof in jezelf, volg je dromen, leef je passie, trek je niets aan van critici en zet gewoon door,” zegt Usman.
Vicieuze cirkel van egoïsme
Als je jezelf altijd goed wilt voelen, val je volgens de Amerikaan ten prooi aan een vicieuze cirkel van egoïsme. “Je denkt constant aan jezelf en hoe je je voelt. Als er iets fantastisch gebeurt, is dat omdat je zo fantastisch bent. En als er iets slechts gebeurt, komt dat doordat andere mensen niet kunnen omgaan met hoe fantastisch je bent. Zoals Allah zegt in soera Al Fajr (De Dageraad):
Maar de mens zegt, wanneer zijn Heer hem op de proef stelt en hem dan mild behandelt en een aangenaam leven geeft: “Mijn Heer heeft mij mild behandeld.” Maar als Hij hem op de proef stelt en hem dan zijn levensonderhoud beperkt dan zegt hij: “Mijn Heer heeft mij vernederd.”(Koran, 89:15-16)
Het is niet zo dat mensen echt geloven dat ze zo bijzonder zijn – zulke types bestaan natuurlijk wel! – maar ze voelen dat ze bijzonder móeten zijn om geaccepteerd te worden in een wereld die alleen maar aandacht besteed aan het bijzondere, niet aan het normale.” Dit principe van ‘we hoeven alleen te doen wat zij doen en dan krijgen we het ook’ wordt heel mooi uitgelegd in het volgende filmpje over survivorship bias.
We zijn de middenweg verloren
Volgens Usman observeert de al eerder genoemde schrijver Manson ook dat hoe meer vrijheid we krijgen om onszelf te uiten, hoe meer behoefte we hebben om vrij te willen zijn van het omgaan met mensen die het niet met ons eens zijn. “Hoe makkelijker en probleemlozer onze levens worden, hoe meer we menen recht te hebben op een nog beter leven! Het lijkt of we de middenweg zijn verloren.
We beginnen te geloven dat het buitengewone normaal is geworden. Daarom is de imam in de plaatselijke moskee het grootste slachtoffer van social media en YouTube. We stimuleren onszelf niet meer om een matig leven te leiden. En als we geen succes hebben op het gewenste niveau, vinden we het beter om te laten zien hoe zielig we zijn, want dan krijgen we in ieder geval aandacht.”
Inspiratie-junkies
Usman haalt verder de Amerikaanse sheikh Hasib Noor aan, met zijn lezing (zie hieronder) over inspiratie-junkies. Daarin zegt Noor: “We lachen niet meerdere keren om dezelfde grap, maar blijven wel steeds maar huilen om dezelfde problemen. We laten ons overrompelen door onze zorgen, zonder dat het aanleiding is om werkelijk iets te veranderen. Een deel van het probleem ligt in het feit dat we denken dat inspiratie de oplossing is. Daarom hoor je vaak mensen zeggen: ‘Ik ben spiritueel nog niet toe aan de hadj (bedevaart)’.
De realiteit is dat je via je acties je eigen motivatie en inspiratie maakt. Daarom is het zo belangrijk om continue goede daden te verrichten. Onze focus zou moeten liggen op het proces, de weg ergens naartoe. Maar velen van ons zijn alleen bezig met het eindresultaat en niet bereid er dagelijks aan te werken. De oproep ‘doe wat je leuk vindt en je hoeft geen dag echt te werken’ is veel te rooskleurig.
De werkelijkheid is dat je voor alles moeite zal moeten doen. En dat je bent wie je bent door de keuzes die je in dat opzicht maakt. Het gaat dus niet om de uiteindelijke oplossing van de problemen, maar om te begrijpen met welk doel je ermee aan de slag gaat.”
Vertrouw op het proces
Usman wijst ons erop dat juist daarom in islam alles draait om de intentie. “Het is daarbij wel belangrijk om te beseffen dat de ene actie niet beter is dan de andere. Het hangt er vanaf wat voor jou belangrijk is en dat je daarnaar handelt.” In de volgende hadith zegt de profeet vrede zij met hem over een man:
Als hij ernaar streeft om voor zijn jonge kinderen te zorgen, dan doet hij dat omwille van Allah. Als hij ernaar streeft om voor zijn ouder wordende ouders te zorgen, dan doet hij dat omwille van Allah. En als hij ernaar streeft om voor zichzelf te zorgen om te voorkomen dat hij afhankelijk van anderen is, doet hij dat omwille van Allah. (Tabarani).
“Eigenlijk”, zegt Usman, “bestaat geluk dus uit de mogelijkheid om onze eigen problemen uit te kiezen. Maar social media laten je denken dat je helemaal geen problemen hoeft te hebben. Sterk imaan (geloof) kan zorgen dat je die valkuil kunt omzeilen. Van bepaalde dingen weten we dat die zijn vastgelegd door Allah en buiten onze controle liggen. De plek waar we zijn geboren, wie onze ouders zijn, wanneer we zullen sterven en zelfs hoeveel geld we zullen verdienen.
Ons geloof vraagt ons daarbij om verantwoordelijk te zijn voor onze eigen acties en reacties. En daar hebben we wél volledige controle over. Jij kiest niet zelf voor wat jou als persoon overkomt, maar je bent wel verantwoordelijk voor hoe je er mee omgaat. Het blijkt te gaan om de alledaagse dingen die we doen, maar die we vaak nalaten omdat ze zo onbeduidend lijken (of omdat we iets belangrijkers te doen hebben…).
Nadenken over de dood
De profeet leerde ons hoe makkelijk het kan zijn. Als je dhikr (God gedenken) doet na elk gebed en voor het slapen gaan, kun je tot wel 2500 goede daden per dag bijgeschreven krijgen. En omdat het een normaal mens niet zal lukken om tussen fajr (vroege ochtend gebed) en isha (late avond gebed) 2500 slechte daden te begaan, zal de balans positief uitpakken. Maar de profeet zei er ook bij, dat maar weinig mensen dit ook doen. Want de shaitan (duivel) komt bij ons tijdens het gebed en fluistert ons in dat we nog dingen moeten doen.” (Tirmidhi, nr. 3332)
“Het is erg bevrijdend om na te denken over de dood”, is de ervaring van Usman. “Dat werd ons ook opgedragen door de profeet. Het maakt dat we ons beter kunnen focussen op wat echt belangrijk is in het leven. Ook Manson zegt dat: ‘Zodra we ons kunnen inleven in het feit dat we ooit zullen sterven en die angst onder ogen zien, zullen we ons vrijer voelen in het bepalen van onze basiswaarden.’
Ik denk bij deze woorden ook gelijk aan sadaqah jariyah, de drie goede daden die niet stoppen als je sterft. Daarbij zie je het belang van continue goede daden doen in de praktijk. Kinderen die voor je bidden, doen dat alleen maar als ze door jou zijn opgevoed met een sterk geloof, positieve herinneringen hebben aan hun jeugd en zich bewust zijn van de kracht van doea (smeekbede).
Islam is een diepe waarheid, met een belangrijke vraag aan onszelf: Leven we er ook werkelijk naar?”
