Hoe gaat een islamitische dodenwassing nu precies in zijn werk? Voor de meesten van ons is het niet iets dat we dagelijks meemaken. Wie vervullen die plicht eigenlijk namens de Oemma (moslimgemeenschap)? We vroegen het onze schrijfster Rabia, die vele jaren dodenwassingen heeft gedaan. Dit is haar verhaal.

Rabia: “Het is augustus 2004 en sinds enkele maanden heb ik contact met een moslimzuster die voor haar zieke moeder zorgt. Aan het einde van deze warme zomerdag belt zij mij met het verdrietige nieuws dat haar moeder is overleden. Haar familie wil haar thuis wassen en is op zoek naar iemand om de rituele dodenwassing te verzorgen. Omdat het vakantietijd is, is de zuster die de familie goed kent en ervaren is in dodenwassingen in Marokko.

Er wordt naarstig gezocht naar iemand anders die de wassing kan verrichten. Het blijkt nog erg moeilijk te zijn iemand te vinden die de wassing zowel kan als wil verrichten. Uiteindelijk komt er een wederzijdse vriendin die 50 kilometer verderop woont. Mij wordt gevraagd om haar te assisteren. Ik wil dit heel graag doen maar op een workshop na, een lange tijd geleden, weet ik niet goed wat ik moet verwachten. Ik voel me vreemd gespannen, opgewonden bijna.

Mijn eerste wassing

Als we bij het huis aankomen, zit de woonkamer vol met rouwende en huilende familieleden. In een hoek van de kamer zie ik een ziekenhuisbed staan met daaroverheen een wit laken gedrapeerd. Tot mijn schrik besef ik dat de overleden vrouw hieronder ligt. De familieleden wordt verzocht de ruimte te verlaten en de zuster die de leiding over de wassing neemt, Yousra, vraagt om verschillende benodigdheden zoals bakken met lauw water en handdoeken. We zijn met z’n vieren; Yousra die de ervaring heeft, de twee dochters van de overleden vrouw en ik.

Als het laken van het gezicht van de vrouw gehaald wordt, beginnen de dochters te huilen maar Yousra zegt dat ze sterk moeten zijn en dat zij de aangewezen personen zijn om hun moeder de laatste eer te bewijzen. Dit lijkt hun kracht te geven. Zelf heb ik in mijn leven slechts twee dode mensen gezien, maar de aanblik van de vrouw die ik vorige week nog bezocht heb, jaagt me geen angst aan.

“De wassing voelt echt alsof je bezig bent iemand voor te bereiden op de weg naar Allah.”

Serene sfeer ondanks groot verdriet

Ik voel een overweldigende liefde voor haar en kus haar op haar koude hoofd. Yousra geeft ons aanwijzingen en we doen wat zij zegt. We zorgen ervoor dat het lichaam gedurende de hele wassing bedekt blijft op haar gezicht en onderbenen na. Wanneer het gezicht van de overleden vrouw vochtig is van het water waar we haar mee wassen, lijkt het alsof er licht van haar af komt. Ze lijkt te stralen en we zijn alle vier onder de indruk van iets wat we niet kunnen verklaren en waar we normaal gesproken nogal sceptisch over zouden zijn.

Er heerst een serene sfeer in de kamer ondanks het grote verdriet dat de twee meiden met zich meedragen. Maar op een enkele traan na, kwijten we ons liefdevol van onze taak. Het voelt echt alsof ik bezig ben deze vrouw voor te bereiden op haar weg naar Allah.

Na de zomervakantie spreek ik Fatima, de zuster die eigenlijk de wassing zou verrichten maar op vakantie was. Ik ben nog steeds zo vol van de dodenwassing dat ik haar vraag om een workshop dodenwassing te geven. Deze organiseer ik in de moskee en zij vertelt wat er zoal bij komt kijken in de perioden voor, tijdens en na de dood. Ik vind het reuze interessant en zeg haar dat als ze een keer iemand nodig heeft om te assisteren bij een dodenwassing, ik me graag beschikbaar stel. Dit gebeurt al snel en we organiseren nog een aantal keren een workshop.

Driedaagse cursus

De interesse onder de zusters is er, hoewel niet iedereen bij een echte dodenwassing aanwezig durft te zijn. Fatima wil wel graag haar kennis overdragen maar voelt zich niet zo op haar gemak om de workshops te blijven geven en ze vindt dat ik inmiddels voldoende kennis en ervaring heb om deze zelf te organiseren. Ik twijfel hier nog over maar als ik door een andere moskee gevraagd wordt een workshop te geven, zeg ik toe en merk ik dat het me eigenlijk wel goed afgaat.

Ik besluit van de workshops een driedaagse cursus te maken; de eerste dag behandel ik de theorie rondom de dood en de wassing, de tweede dag oefenen de cursisten op elkaar waarbij iemand voor het dode lichaam speelt en dit ondanks het zware thema toch tot hilarische taferelen leidt.

Ik leer ze dat de islamitische dodenwassing, de ghoesl al djanazah, eigenlijk bestaat uit de kleine rituele wassing die je zelf verricht voor het gebed en aansluitend de grote wassing die je verricht na menstruatie of seksuele gemeenschap. Ook vertel ik ze dat er aan de laatste wassing kamfer wordt toegevoegd. Samen met de muskus,  die we smeren op de plekken van het lichaam die tijdens het gebed in de neerbuiging, de soedjoed, de grond raken, krijgt het lichaam daarmee een heel speciale geur. De derde dag gaan we op bezoek bij het mortuarium waar de wasruimte is en sluiten we af met een bezoek aan over de begraafplaats.

“We praten niet over degene die we gewassen hebben. Het is een soort erecode.”

Dodenwassing in de praktijk

De wassingen zijn een belangrijk onderdeel van mijn leven. Ik kan ze inmiddels vanwege mijn gezondheid niet meer doen, maar ze gaven me altijd heel veel energie. Ik liet geen gelegenheid voorbij gaan om een wassing te  doen. We hebben inmiddels een groepje zusters dat bereid is te assisteren bij de wassing en als er een oproep komt via de groepsapp mogen degenen die als eerste reageren ook mee. Dit gaat meestal op stel en sprong; vaak weten we niet eens wie er overleden is, waaraan of hoe ze heet. Maar dit maakt niet uit. Telkens weer volbrengen we de wassing zo gewetensvol mogelijk.

Onder de wassers heerst een geheimhoudingsplicht. We praten niet over degene die we gewassen hebben. Het is een soort erecode, een manier van respect waarbij je niet met buitenstaanders deelt wat je van het lichaam gezien, geroken of gehoord hebt. Elke dodenwassing is bijzonder. Het is voor mij een van de intiemste momenten die je met iemand kunt beleven, zelfs voorbij de dood.

Wassingen die me hebben geraakt

Van de vele wassingen die ik verricht heb, staan een paar me nog erg helder voor de geest. Zoals de wassing van een pasgeboren baby die net voor de bevalling in de buik van zijn moeder overleden is. De moeder is nog niet lang uit de narcose en zij lijkt in shock omdat ze niet beseft dat haar kindje overleden is. Ze ligt in het ziekenhuisbed wezenloos voor zich uit te staren terwijl naast haar in het kleine wiegje haar dode kindje ligt. Aan de andere kant van de kamer zit de vader die zich een beetje overbodig voelt en ongemakkelijk reageert als wij met twee zusters binnenkomen. Hij wil zelfs de kamer verlaten uit respect voor ons. Maar wij zeggen dat hij moet blijven en alles mee kan maken.

We leggen een aankleedkussen op de schoot van de moeder en helpen haar het kleine lijfje van haar kind zachtjes te wassen. Het is geen gewone wassing zoals bij volwassenen, maar met behulp van vochtige watjes doen we erg ons best het een volwaardige wassing te laten zijn. Ook halen we de vader over het kindje in de lijkwade te wikkelen en komt zelfs de grote broer afscheid van zijn kleine broertje nemen.

“De dodenwassing lijkt een erg belangrijk onderdeel van de rouwverwerking.”

Dodenwassing als plicht

Ik heb het idee dat het verrichten van de dodenwassing voor familieleden een erg belangrijk onderdeel is van de rouwverwerking. Van familie is geen sprake bij de wassing van een net bekeerde Nederlandse zuster waar ik voor werd opgeroepen. Ik weet niet eens hoe ze heet, of ze getrouwd is en wie haar aangemeld heeft voor de islamitische dodenwassing. Deze wassing is me bijgebleven omdat hij zo eenzaam was. We komen met drie zusters ‘s avonds laat in de wasruimte van het mortuarium en daar ligt iemand waarvan je niet zou zeggen dat ze moslim is. Ze ligt volledig gekleed met spijkerbroek en sportschoenen en heeft overal op haar lichaam tatoeages. Maar als we haar gewassen en verzorgd hebben en ze uiteindelijk in de kaffan (islamitische lijkwade) gewikkeld is, ziet ze er mooi en vredig uit met haar witte hoofddoek op.

Het maakt niet uit wie er een beroep doet op ons; ongeboren of oud, praktiserend of niet, soenniet of sjiiet, gestorven aan een natuurlijke dood of middels zelfmoord. Ik oordeel niet en behandel iedereen met het respect dat ze toekomt.

“Ik voel het als een enorme eer”

Mensen reageren vaak verbaasd of geshockeerd of ronduit bang als ik ze vertel dat ik de islamitische dodenwassing verricht. Maar ik beschouw het niet alleen als de fard kifaya, de collectieve verplichting van de islamitische gemeenschap, die het is. Ik voel het als een enorme eer om dit te mogen doen voor vaak volslagen vreemden. Ik wens voor mijn zuster wat ik voor mijzelf wens en als mijn tijd daar is, hoop ik Insha’Allah dat mijn laatste lichamelijke reiniging ook op een zelfde liefdevolle en respectvolle wijze gebeurt.”

In onderstaande video laten vier vrouwen – door middel van het wassen van een levensechte dummy – aan Salaheddine zien hoe de islamitische dodenwassing in zijn werk gaat: