We staan er niet vaak bij stil, maar we leven in één van de rijkste delen van de wereld. Dit betekent echter niet dat hier geen armoede bestaat. Sterker nog, alleen al in Nederland leefden circa 1 miljoen mensen in 2020 onder de armoedegrens. Wereldwijd zien we sinds de jaren ’90 dat extreme armoede is gedaald van 1,2 miljard naar 789 miljoen mensen. Maar dit aantal is sinds de COVID-pandemie weer flink gestegen (Oxfam, 2021).
Armoede in het licht van de Islam
Velen van ons kennen de hadith dat de armen het Paradijs 500 jaar eerder zullen binnentreden dan de rijken, zoals vermeld in At-Tirmidhi. Ook weten we uit verschillende overleveringen dat zelfs de Profeet ﷺ werd getroffen door armoede. Zo lezen we in Sahih Muslim dat ‘Omar – moge Allah tevreden met hem zijn – moest huilen om de armoede van de Profeet en hij werd gerustgesteld door het feit dat wij als moslims het Paradijs in het vooruitzicht worden gesteld.
Het aantal armen in de wereld is sinds de COVID-pandemie flink gestegen (Oxfam, 2021
Dit gegeven wil overigens niet zeggen dat wij niet mogen streven naar rijkdom of dat het haram is. (Streven naar) rijkdom is gewoon toegestaan. Maar uit een aantal onderzoeken dat zowel de gevolgen en oplossingen van armoede aantoont, blijkt dat de bovenste laag van de rijke mensen wel medeverantwoordelijk is voor de instandhouding van armoede.
Stress en ziekte
De situatie van mensen die in armoede leven, wijkt in veel opzichten af van mensen die welvarender zijn. Eén van de gevolgen is bijvoorbeeld dat volwassenen die leven met geldzorgen, schulden of armoede vaak te maken hebben met chronische stress, ongezonde leefstijl, chronische ziekte als diabetes mellitus type 2 en hart- en vaatziekten en psychische problemen.
Schadelijk voor kinderen
Voor kinderen die opgroeien in armoede zijn de gevolgen veel zwaarder en verregaander dan alleen materiële tekortkomingen. “Kinderen ervaren armoede als een omgeving die schadelijk is voor hun mentale, fysieke (hersenschade), emotionele en spirituele ontwikkeling”, zo blijkt uit een onderzoek van UNICEF (2019).
Schade aan de hersenen
In een studie uit 2009 van 9- en 10-jarigen die alleen verschilden in hun sociaaleconomische status, bleken opvallende verschillen in activiteit in de prefrontale cortex, wat cruciaal is voor complexe cognitieve taken zoals het leren van een taal. De respons in dat gebied van veel van de arme kinderen op verschillende tests leek op die van sommige slachtoffers van een beroerte, aldus hoofdonderzoeker Robert Knight, hoogleraar psychologie aan de University of California, Berkeley.
Het is niet alleen dat deze kinderen arm zijn en meer kans hebben op gezondheidsproblemen, maar ze krijgen mogelijk geen volledige hersenontwikkeling door de stressvolle en relatief arme omgeving die gepaard gaat met een lagere sociaaleconomische status: minder boeken, minder lezen, minder games en minder bezoeken aan musea. Want al deze zaken (ook gamen met mate) dragen positief bij aan ontwikkeling.
De belangrijkste gebieden in de hersenen die verschillen lijken te tonen bij arme kinderen, zijn de hippocampus en de frontale kwab.
Langdurige effecten
Dit soort tekortkomingen kunnen ook tot gedragsproblemen leiden, zoals het team dat heeft waargenomen. Dit is erg alarmerend.
De effecten van armoede kunnen langdurig zijn.
De effecten van armoede kunnen langdurig zijn. Een longitudinale studie door Gary Evans in 2016 toonde aan dat volwassenen die als kind arm waren geheugenstoornissen hadden. Daarnaast liet de studie zien dat bij kinderen die te maken hadden met ernstige armoede de connectiviteit van de amygdala en hippocampus met andere hersendelen ernstig was verzwakt. Ook de prevalentie van depressie lag vele malen hoger en er was meer kans op andere psychische – en gedragsproblemen.
De hippocampus en amygdala in het rood
Deze onderzoeken schetsen een zeer somber beeld van de gevolgen van armoede. Maar, en dat is hoopgevend, niet alle arme kinderen worden op dezelfde manier getroffen. Niet elk arm kind dat meedeed aan de studie vertoonde namelijk gebreken in de prefrontale cortex. Dit suggereert dat er ook beschermende en zelfs oplossende factoren zijn.
Meer groen
Kinderen die wonen in achterstandsgebieden waar veel groen is, ervaren veel minder problemen dan rijke kinderen die in wijken wonen waar nauwelijks groen is. Dat blijkt uit onderzoek van een team van de Universiteit van Illinois, gepubliceerd in 2018. Ming Kuo en haar collega’s kwantificeerden het niveau van de boom- en grasbedekking op de schoolpleinen van 318 basisscholen en de gesteldheid van kinderen die arm waren, waarbij zij constateerden dat deze kinderen betere hersenfuncties ontwikkelden. Let wel, dit gaat vooralsnog om een correlatie en niet om een causaliteit.
Ouder- kindrelatie
Een andere beschermende en oplossende factor was er één die zich richtte op het tot stand brengen van een positieve relatie tussen ouders en kinderen die in armoede opgroeien. Het team dat problemen in de prefrontale cortex heeft waargenomen, meent zelfs dat ze kunnen worden voorkomen. Eerdere studies hebben aangetoond dat kinderen in arme gezinnen tegen de tijd dat ze 4 zijn ongeveer 30 miljoen minder woorden zouden kunnen begrijpen dan kinderen uit gezinnen uit de middenklasse. Meer met de eigen kinderen communiceren kan dus de prestaties van de prefrontale cortex verbeteren, merkte het team op. Ouder-kindrelatie onder het mom van ‘tarbiyyah’ – in het Arabisch- schijnt dus cruciaal te zijn. De relatie tussen ouder en kind is cruciaal.
Oplossingen vanuit islamitisch perspectief
De islamitische visie omtrent armoede kent een breed scala aan oplossingen. De bestrijding kunnen we grofweg in drie fundamentele zaken verdelen, namelijk praktische, preventieve en herstellende maatregelen.
De Islam biedt praktische, preventieve en herstellende oplossingen voor armoede.
-
Praktische maatregelen die de kern van armoede bestrijden
Bij de praktische maatregelen kunnen we de Islam als middel inzetten om armoede te verlichten en daarmee te bestrijden. Denk allereerst aan de verhoging van het minimum inkomen, zodat de behoeftigen meer geld overhouden, mits de belasting evenredig blijft. Als we meer geld overhouden, kunnen we ook meer spenderen, zodat er evenwicht in de samenleving komt en gehandhaafd blijft.
-
Preventieve maatregelen
De islamitische economie zorgt er ook voor dat preventieve maatregelen worden genomen zodat welvaart niet geconcentreerd wordt in een specifiek deel van een bevolking, zoals: (a) zeggenschap over eigendom en (b) voorkomen van wanpraktijken. In een islamitisch land draagt de staat hiervoor de eindverantwoordelijkheid.
-
Herstellende maatregelen
De herstellende of corrigerende maatregelen bevorderen de overdracht van rijkdom naar het armere deel van de bevolking. Zoals zakaat, waqf en sadaqa.
Zakaat, Waqf en Sadaqah
Zakaat is één van de vijf zuilen van de Islam. Zowel de salaah (gebed) en zakaat worden vele malen in de Koran genoemd. Daarom behoren deze twee tot de fundamentele waarden van de Islam. Alhoewel zakaat verplicht is voor iedereen, is het alleen verplicht als je 85 gram aan goud in je bezit hebt of het equivalent in goederen en/of euro’s. Vanuit islamitisch perspectief is zakaat het recht van de arme op een deel van het geld van de rijke.
Zakaat geven is verplicht, terwijl waqf en sadaqa vrijwillig zijn en aangemoedigd worden. Waqf staat voor een gift uit solidariteit van bijvoorbeeld een gebouw, machine of een waterput waarmee de behoeftigen geholpen worden. Ook het stichten van een school om gratis onderwijs mogelijk te maken wordt gezien als waqf. Sadaqa betekent letterlijk liefdadigheid. Het gaat bij sadaqa om een vrijwillige gift of het bieden van hulp in welke vorm dan ook.
Einde aan armoede
Allah de Almachtige prijst in Koran de trouwe volgelingen door te zeggen dat zij, uit liefde voor Allah, hun voedsel aan de behoeftigen, wezen en gevangenen besteden (86:8).
Allah legt hier het karakteristieke kenmerk van de gelovigen uit. Namelijk dat de oprechte en vrome voorgangers hulp en bijstand bieden aan de minderbedeelden van de samenleving. De Profeet ﷺ heeft uitgelegd wat de voordelen zijn van Sadaqa. Evenzo heeft Allah op veel plaatsen in de Koran geïnstrueerd dat diegene die financieel in staat is om sadaqa te geven dat dient te doen. In soerat-al-Baqarah zegt Allah:
“Die mensen die geld uitgeven op de weg van Allah in een verborgen of expliciete manier zullen grote beloningen ontvangen van hun Schepper.” (2:247)
Als zakaat, waqf en sadaqa tezamen worden toegepast, zal het mogelijk zijn om een einde te maken aan armoede.
Onderzoeken
Verschillende onderzoeken hebben de effectiviteit van zakat, waqf and sadaqah om armoede te bestrijden aangetoond. Volgens deze onderzoeken zou de welvaart van de rijken inderdaad de armen bereiken als deze middelen hand in hand gaan. Het zou sociale, economische en psychologische stabiliteit brengen en ongelijkheid en onrecht tot een minimum beperken.
Verantwoordelijkheid
In het licht van de bovengenoemde Koranverzen en de woorden van de Profeet ﷺ is het duidelijk dat de Islam van ons vraagt dat we als mens in ons leven niet alleen op onze eigen behoeften en wensen gericht zijn. Integendeel, we hebben een verantwoordelijkheid als lid van een samenleving waarbij behoeftigen, daklozen en arme mensen onze hulp nodig hebben.
De Islam bevordert gevoelens van broederschap en maatschappelijk collectief denken. De basisideologie van de Islam is dat Allah de Almachtige de echte Eigenaar is van de rijkdom die Hij heeft gegeven aan de mensheid.
Evenwicht
We kunnen rijkdom dus uitgeven in overeenstemming met de bevelen en instructies van Allah, de Almachtige. Zo is het verplicht om geld uit te geven op de weg van Allah en af te zien van het uitgeven van rijkdom aan dingen van die Allah ons heeft verboden. Op deze manier vestigt de Islam een systeem voor de financiële hulp van de behoeftigen. Daarnaast zal vrijgevigheid en het helpen van anderen vanuit psychologisch oogpunt anderen aansporen om hetzelfde te doen.
Maar dat niet alleen. De Islam gebiedt ook de behoeftigen om te strijden en te werken om de kost te verdienen in plaats van alleen te vertrouwen op de economisch rijke klasse. Dit systeem biedt een evenwicht waarin geen enkele klasse van een samenleving wordt uitgebuit of tekort wordt gedaan.
